تولد و دوران كودكي
آیه الله محسن حرم‌پناهي در هشتم شعبان سال 1347 هجري قمري در شهر مقدس قم ديده به جهان گشود. پدرش مرحوم آیه‌الله شيخ مهدي حرم پناهي، فرزند مرحوم آیه الله آقا حسن حرم‌پناهي و نوه مرحوم آیه‌الله‌العظمی حاج ملا آقا حسين مجتهد قمي و مادرش دختر مرحوم آیه اللهالعظمي حاج سيد صادق روحاني ـ صاحب مدرسه گذرقلعه ـ است. سلسله وي از ناحيه پدر به طايفه اشعريون قم ختم مي‌شود و از اجداد او مرحوم ملا محمد كبير است كه ارتباط ويژه با امام زمان (عج) داشته و در يكي از تشرفاتش خدمت حضرت در كوه خضر، سه حاجت خواسته است كه هر سه مستجاب مي‌شود: نخست اينكه: فرزندانش تا قيامت، سائل به كف و گدا نشوند، دوم اينكه فرزندانش تا ابد، ديوانه و مجنون نباشند، و سوم اينكه فقاهت و فقيه از نسل او قطع نشود.
دوران تحصيل
آیه الله حرم پناهي از 4 سالگي، نزد پدرش به فراگيري قرآن و كتب فارسي، از جمله گلستان سعدي، پرداخت. پدر او مراجعه به حكومت طاغوت را حرام مي‌دانست. از اين رو براي فرزند خود شناسنامه هم تهيه نكرد و او را به دبستان و دبيرستان هم نفرستاد. آیه الله حرم‌پناهي پس از تلمّذ نزد پدر، دروس حساب و غير آن را نزد اهل علم آن روز قم كه داراي مراتب تقوا و پرهيزگاري نيز بودند، آموخت.
در آن روزگار، رژيم رضاخاني، بر پايي هر گونه مراسم روضه خواني و شركت بانوان را در آن ممنوع كرده بود. از اين رو پدر آیه الله حرم‌پناهي، به مدت 13 ماه به روستايي به نام «قاهان» هجرت كرد تا در آنجا عزاداري براي سالار شهيدان را كه سنتي ديرينه در بين خاندان ايشان بود، برپا كنند. در اين ميان، فرزندان خود را نزد يكي از مردان با تقوا و معتمد آن ديار، به نام حاج ملا آقا رضا فراهاني بردند تا وي به تدريس و تربيت او بپردازد.
پس از فرار رضا خان، آیه الله حرم‌پناهي با پدر بزرگوارش به قم بازگشت و در مدرسه حاجي مشغول به تحصيل شد و به جديت تمام دروس مقدمات و سطح را به پايان برد، به گونه‌اي كه تابستانها هم از درس و بحث باز نمي‌ماند و به همراه استاد خود در روستاهاي اطراف قم، به تحصيل مي‌پرداخت. در اين ميان، مدتي نيز به مشهد مقدس رفت و بخشي از شرح لمعه را در آنجا فرا گرفت.
با اتمام دوره سطح، به درس خارج بزرگان حوزه علميه قم، از جمله آیه اللهالعظمي بروجردي رفت و از محضر ايشان بهره‌هاي علمي و معنوي فراواني برد و در كنار فقه و اصول، در دروس فلسفه عالي از استاد علامه طباطبايي بهره علمي و معنوي فراواني برده از جمله شاگردان خصوصي ايشان به شمار مي‌رفت.
استادان و دوستان
آیه الله حرم‌پناهي در سالهاي تحصيل خود به محضر استادان و علماي بسياري شرفياب شد قوانين را نزد آیه الله بهاءالديني آموخت وي مهم‌ترين استاد خود را در مقدمات، آقا شيخ غلامحسين فاضل كاشي مي‌داند كه حتي در ايام تعطيل و تابستانها هم از محضر او بهره مي‌برده است. شرح لمعه را نزد مرحوم شيخ يوسف احدي و بخشي را در مشهد، نزد مرحوم آقا سيد احمد مدرس، مشهور به «نهنگ» خوانده است. مكاسب را نزد آقايان آیه‌الله سلطاني، وآیه الله سيد محمد صادق شريعتمداري آموخته و كفايه را نزد مرحوم شريعتمداري و مرحوم مجاهدي فرا گرفته است.
آیه الله حرم‌پناهي، با اتمام دوره سطح، به درس خارج آيات عظام سيد محمد حجت، سيد محمد تقي خوانساري، سيد حسين طباطبايي بروجردي، سيد محمد رضا گلپايگاني و شيخ محمد علي اراكي رفت و مدتي هم به نزد مرحوم آیه‌الله سيد محمد داماد يزدي براي درس خارج اصول رفت.
در اين ميان وي حدود 14 سال به درس آیه الله العظمي بروجردي رفت و بيشتر فقه و اصول و آيين اجتهاد در آن را نزد آن مرجع بزرگ شيعه فرا گرفت. در طي اين سالها در بخش حكمت، به درس علامه سيد محمد حسين طباطبايي، صاحب تفسير الميزان مي‌رفت و اسفار را پيش آن عالم وارسته آموخت.
آیه الله حرم‌پناهي، در سالهاي تحصيل و تدريس خود با فضلا و علماي بسياري رابطه دوستي داشته و با بسياري به مباحثه علمي پرداخته است كه از جمله آقايان به مرحوم رباني شيرازي، مي‌توان اشاره كرد كه مباحثه آن مرحوم با آیه الله حرم‌پناهي، حدود 20 سال برقرار بود. ديگر از دوستان وي، آقايان طاهرشمس، جنتي و احمد سبط شيخ انصاري‌اند كه مباحثات علمي وي با آنها نيز سالها به طول انجاميده است.
فعاليتهاي علمي و فرهنگي
آیه الله حرم‌پناهي، در عرصه‌هاي فرهنگي گوناگوني با كوشش فراوان، حضور داشته است. وي از 13 سالگي، به تدريس پرداخت و كتابهايي را پيش از آن خوانده بود، تدريس مي‌كرد. وي دروس دوره مقدمات، شرح لمعه، رسائل، مكاسب و كفايه را بارها تدريس كرد و هم زمان با حضور در درس آیه الله بروجردي، خود نيز به تدريس خارج فقه و اصول مي‌پرداخت، ضمن اينكه در اين سالها از تدريس شرح منظومه و شرح تجريد هم باز نماند. حاصل اين كوششها، ظهور شاگرداني توانا و كار آمد بود كه برخي از آنان هم اكنون در حوزه علميه و برخي در مسؤوليتهاي اجرايي كشور به فعاليتهاي علمي و سياسي اشتغال دارند. از جمله شاگردان وي، مرحوم شهيد عارف حسين حسيني بود كه در پاكستان خدمات بسياري را در زمينه‌هاي علمي و سياسي به انجام رساند.
آیه الله حرم‌پناهي، در سالهاي تحصيل و تدريس، بارها به مناطق گوناگون رفت و به تبليغ مباني دين مبين اسلام پرداخت. همچنين در زمينه‌هاي گوناگون قلم زده است. از فعاليتهاي مهم وي در عرصه تأليف، همكاري با گروه تدوين كننده «جامع احاديث شيعه» بود.
مرحوم آیه الله العظمي بروجردي، كتاب شريف «وسايل الشيعه» را از جهاتي ناقص مي‌دانستند. از جمله اينكه روايتهاي گردآوري شده در آن، تقطيع شده و در بابهاي گوناگون به عنوان شاهد آورده شده است؛ حال آنكه ممكن است در بخشهاي ديگر روايت، شواهد و قرايني براي آن بخش تبويب شده وجود داشته باشد كه تأمل در آن، در استنباط مؤثر خواهد بود. از اين رو با تشكيل گروهي بر آن شدند كه تمامي روايات شيعه را گردآورند و در پيش روي پژوهشگران قرار دهند. براي تشكيل آن گروه، از تعداد بسياري از طلاب امتحان به عمل آوردند و در نهايت برخي را برگزيدند كه آنها خود گروهي را تنظيم نمايند.
آیه الله حرم‌پناهي از كساني بودند كه در گروه مرحوم رباني شيرازي فعاليت مي‌نمود.
برخي از نوشته‌هاي وي به شرح زير است:
1ـ شرح بر كفآیه الاصول؛
2ـ ولايت تكويني ائمه؛
3ـ شرح عروه الوثقي؛
4ـ شرح كتاب صلوه و طهارت و حج و مقدمات عبادات از كتاب جامع احاديث شيعه؛
5ـ شرح كتاب ملابس و مساكن از كتاب جامع احاديث شيعه؛
6ـ شرح بر وسيله النجاه آیه الله العظمي سيد ابوالحسن اصفهاني با عنوان سفينه الهداه في شرح وسيله النجاه؛
7ـ تقريرات درس صلوه و طهارت آیه الله العظمي بروجردي؛
8ـ فوائد الرجاليه (كليات علم رجال).
فعاليتهاي سياسي
اشتغال به تحصيل و تدريس علم و حضور در گستره‌هاي گوناگون پژوهشي، آیه الله حرم‌پناهي را از تلاش و مبارزه سياسي براي براندازي حكومت طاغوت و استقرار تحكيم نظامي اسلامي باز نداشت.
آیه الله حرم‌پناهي در سالهاي پيش از انقلاب با قلم و فكر خود جوانان را نسبت به ظهور گروههاي انحرافي از جمله وهابيت و خطر آن آگاه مي‌كرد و با تشكيل انجمن مبارزه (امر به معروف و نهي از منكر)، ضمن فعاليتهاي علمي و مناظره به تضعيف اين گروه‌ها مي‌پرداخت. از فعاليتهاي مهم ايشان در آن سالها و سالهاي پس از انقلاب، حضور در جلسات جامعه مدرسين حوزه علميه قم و اعلام حمايت از مرجعيت و نهضت امام خميني(ره) است. آیه الله حرم‌پناهي، هنگامي كه رژيم شاه درسهاي حوزه را به تعطيلي كشاند، خود به اجاره منازل مي‌پرداخت تا از اين طريق، كلاسهاي درس برقرار بماند و اهرمي براي مبارزه با شاه شود.
آیه الله حرم‌پناهي بارها براي تبليغ و مبارزه سياسي به شهرهاي مختلف رفت. از جمله مي‌توان به سفر ايشان به آشتيان، ورامين و رستم آباد شميران اشاره كرد. در اين سفرها ضمن تبيين ديدگاههاي اسلام در مسائل فردي و حكومتي به آگاه كردن مردم با نهضت امام (ره) مي‌پرداخت كه اين مسأله خشم رژيم شاه را برانگيخته بود. ايشان پس از رحلت حضرت آیه‌الله العظمي بروجردي و شروع نهضت امام خميني(ره) در سال 1340 از جمله نخستين سخنرانان عليه رژيم طاغوت در مسجد اعظم قم به شمار مي‌رفت.
وي پس از انقلاب اسلامي نيز همواره مدافع انقلاب بود و در صحنه‌هاي گوناگون حضور مي‌يافت. از جمله مي‌توان به سخنان وي براي تشويق مردم به حضور در جبهه‌هاي جنگ در سالهاي دفاع مقدس و حضور او در جبهه‌ها براي تقويت روحيه رزمندگان اسلام و اداي دين به دين و مملكت خود اشاره كرد. والسلام
