تولد و دوران کودکی
آیه الله محسن حرم‌پناهی در هشتم شعبان سال ۱۳۴۷ هجری قمری در شهر مقدس قم دیده به جهان گشود. پدرش مرحوم آیه‌الله شیخ مهدی حرم پناهی، فرزند مرحوم آیه الله آقا حسن حرم‌پناهی و نوه مرحوم آیه‌الله‌العظمی حاج ملا آقا حسین مجتهد قمی و مادرش دختر مرحوم آیه اللهالعظمی حاج سید صادق روحانی ـ صاحب مدرسه گذرقلعه ـ است. سلسله وی از ناحیه پدر به طایفه اشعریون قم ختم می‌شود و از اجداد او مرحوم ملا محمد کبیر است که ارتباط ویژه با امام زمان (عج) داشته و در یکی از تشرفاتش خدمت حضرت در کوه خضر، سه حاجت خواسته است که هر سه مستجاب می‌شود: نخست اینکه: فرزندانش تا قیامت، سائل به کف و گدا نشوند، دوم اینکه فرزندانش تا ابد، دیوانه و مجنون نباشند، و سوم اینکه فقاهت و فقیه از نسل او قطع نشود.
دوران تحصیل
آیه الله حرم پناهی از ۴ سالگی، نزد پدرش به فراگیری قرآن و کتب فارسی، از جمله گلستان سعدی، پرداخت. پدر او مراجعه به حکومت طاغوت را حرام می‌دانست. از این رو برای فرزند خود شناسنامه هم تهیه نکرد و او را به دبستان و دبیرستان هم نفرستاد. آیه الله حرم‌پناهی پس از تلمّذ نزد پدر، دروس حساب و غیر آن را نزد اهل علم آن روز قم که دارای مراتب تقوا و پرهیزگاری نیز بودند، آموخت.
در آن روزگار، رژیم رضاخانی، بر پایی هر گونه مراسم روضه خوانی و شرکت بانوان را در آن ممنوع کرده بود. از این رو پدر آیه الله حرم‌پناهی، به مدت ۱۳ ماه به روستایی به نام «قاهان» هجرت کرد تا در آنجا عزاداری برای سالار شهیدان را که سنتی دیرینه در بین خاندان ایشان بود، برپا کنند. در این میان، فرزندان خود را نزد یکی از مردان با تقوا و معتمد آن دیار، به نام حاج ملا آقا رضا فراهانی بردند تا وی به تدریس و تربیت او بپردازد.
پس از فرار رضا خان، آیه الله حرم‌پناهی با پدر بزرگوارش به قم بازگشت و در مدرسه حاجی مشغول به تحصیل شد و به جدیت تمام دروس مقدمات و سطح را به پایان برد، به گونه‌ای که تابستانها هم از درس و بحث باز نمی‌ماند و به همراه استاد خود در روستاهای اطراف قم، به تحصیل می‌پرداخت. در این میان، مدتی نیز به مشهد مقدس رفت و بخشی از شرح لمعه را در آنجا فرا گرفت.
با اتمام دوره سطح، به درس خارج بزرگان حوزه علمیه قم، از جمله آیه اللهالعظمی بروجردی رفت و از محضر ایشان بهره‌های علمی و معنوی فراوانی برد و در کنار فقه و اصول، در دروس فلسفه عالی از استاد علامه طباطبایی بهره علمی و معنوی فراوانی برده از جمله شاگردان خصوصی ایشان به شمار می‌رفت.
استادان و دوستان
آیه الله حرم‌پناهی در سالهای تحصیل خود به محضر استادان و علمای بسیاری شرفیاب شد قوانین را نزد آیه الله بهاءالدینی آموخت وی مهم‌ترین استاد خود را در مقدمات، آقا شیخ غلامحسین فاضل کاشی می‌داند که حتی در ایام تعطیل و تابستانها هم از محضر او بهره می‌برده است. شرح لمعه را نزد مرحوم شیخ یوسف احدی و بخشی را در مشهد، نزد مرحوم آقا سید احمد مدرس، مشهور به «نهنگ» خوانده است. مکاسب را نزد آقایان آیه‌الله سلطانی، وآیه الله سید محمد صادق شریعتمداری آموخته و کفایه را نزد مرحوم شریعتمداری و مرحوم مجاهدی فرا گرفته است.
آیه الله حرم‌پناهی، با اتمام دوره سطح، به درس خارج آیات عظام سید محمد حجت، سید محمد تقی خوانساری، سید حسین طباطبایی بروجردی، سید محمد رضا گلپایگانی و شیخ محمد علی اراکی رفت و مدتی هم به نزد مرحوم آیه‌الله سید محمد داماد یزدی برای درس خارج اصول رفت.
در این میان وی حدود ۱۴ سال به درس آیه الله العظمی بروجردی رفت و بیشتر فقه و اصول و آیین اجتهاد در آن را نزد آن مرجع بزرگ شیعه فرا گرفت. در طی این سالها در بخش حکمت، به درس علامه سید محمد حسین طباطبایی، صاحب تفسیر المیزان می‌رفت و اسفار را پیش آن عالم وارسته آموخت.
آیه الله حرم‌پناهی، در سالهای تحصیل و تدریس خود با فضلا و علمای بسیاری رابطه دوستی داشته و با بسیاری به مباحثه علمی پرداخته است که از جمله آقایان به مرحوم ربانی شیرازی، می‌توان اشاره کرد که مباحثه آن مرحوم با آیه الله حرم‌پناهی، حدود ۲۰ سال برقرار بود. دیگر از دوستان وی، آقایان طاهرشمس، جنتی و احمد سبط شیخ انصاری‌اند که مباحثات علمی وی با آنها نیز سالها به طول انجامیده است.
فعالیتهای علمی و فرهنگی
آیه الله حرم‌پناهی، در عرصه‌های فرهنگی گوناگونی با کوشش فراوان، حضور داشته است. وی از ۱۳ سالگی، به تدریس پرداخت و کتابهایی را پیش از آن خوانده بود، تدریس می‌کرد. وی دروس دوره مقدمات، شرح لمعه، رسائل، مکاسب و کفایه را بارها تدریس کرد و هم زمان با حضور در درس آیه الله بروجردی، خود نیز به تدریس خارج فقه و اصول می‌پرداخت، ضمن اینکه در این سالها از تدریس شرح منظومه و شرح تجرید هم باز نماند. حاصل این کوششها، ظهور شاگردانی توانا و کار آمد بود که برخی از آنان هم اکنون در حوزه علمیه و برخی در مسؤولیتهای اجرایی کشور به فعالیتهای علمی و سیاسی اشتغال دارند. از جمله شاگردان وی، مرحوم شهید عارف حسین حسینی بود که در پاکستان خدمات بسیاری را در زمینه‌های علمی و سیاسی به انجام رساند.
آیه الله حرم‌پناهی، در سالهای تحصیل و تدریس، بارها به مناطق گوناگون رفت و به تبلیغ مبانی دین مبین اسلام پرداخت. همچنین در زمینه‌های گوناگون قلم زده است. از فعالیتهای مهم وی در عرصه تألیف، همکاری با گروه تدوین کننده «جامع احادیث شیعه» بود.
مرحوم آیه الله العظمی بروجردی، کتاب شریف «وسایل الشیعه» را از جهاتی ناقص می‌دانستند. از جمله اینکه روایتهای گردآوری شده در آن، تقطیع شده و در بابهای گوناگون به عنوان شاهد آورده شده است؛ حال آنکه ممکن است در بخشهای دیگر روایت، شواهد و قراینی برای آن بخش تبویب شده وجود داشته باشد که تأمل در آن، در استنباط مؤثر خواهد بود. از این رو با تشکیل گروهی بر آن شدند که تمامی روایات شیعه را گردآورند و در پیش روی پژوهشگران قرار دهند. برای تشکیل آن گروه، از تعداد بسیاری از طلاب امتحان به عمل آوردند و در نهایت برخی را برگزیدند که آنها خود گروهی را تنظیم نمایند.
آیه الله حرم‌پناهی از کسانی بودند که در گروه مرحوم ربانی شیرازی فعالیت می‌نمود.
برخی از نوشته‌های وی به شرح زیر است:
۱ـ شرح بر کفآیه الاصول؛
۲ـ ولایت تکوینی ائمه؛
۳ـ شرح عروه الوثقی؛
۴ـ شرح کتاب صلوه و طهارت و حج و مقدمات عبادات از کتاب جامع احادیث شیعه؛
۵ـ شرح کتاب ملابس و مساکن از کتاب جامع احادیث شیعه؛
۶ـ شرح بر وسیله النجاه آیه الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی با عنوان سفینه الهداه فی شرح وسیله النجاه؛
۷ـ تقریرات درس صلوه و طهارت آیه الله العظمی بروجردی؛
۸ـ فوائد الرجالیه (کلیات علم رجال).
فعالیتهای سیاسی
اشتغال به تحصیل و تدریس علم و حضور در گستره‌های گوناگون پژوهشی، آیه الله حرم‌پناهی را از تلاش و مبارزه سیاسی برای براندازی حکومت طاغوت و استقرار تحکیم نظامی اسلامی باز نداشت.
آیه الله حرم‌پناهی در سالهای پیش از انقلاب با قلم و فکر خود جوانان را نسبت به ظهور گروههای انحرافی از جمله وهابیت و خطر آن آگاه می‌کرد و با تشکیل انجمن مبارزه (امر به معروف و نهی از منکر)، ضمن فعالیتهای علمی و مناظره به تضعیف این گروه‌ها می‌پرداخت. از فعالیتهای مهم ایشان در آن سالها و سالهای پس از انقلاب، حضور در جلسات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و اعلام حمایت از مرجعیت و نهضت امام خمینی(ره) است. آیه الله حرم‌پناهی، هنگامی که رژیم شاه درسهای حوزه را به تعطیلی کشاند، خود به اجاره منازل می‌پرداخت تا از این طریق، کلاسهای درس برقرار بماند و اهرمی برای مبارزه با شاه شود.
آیه الله حرم‌پناهی بارها برای تبلیغ و مبارزه سیاسی به شهرهای مختلف رفت. از جمله می‌توان به سفر ایشان به آشتیان، ورامین و رستم آباد شمیران اشاره کرد. در این سفرها ضمن تبیین دیدگاههای اسلام در مسائل فردی و حکومتی به آگاه کردن مردم با نهضت امام (ره) می‌پرداخت که این مسأله خشم رژیم شاه را برانگیخته بود. ایشان پس از رحلت حضرت آیه‌الله العظمی بروجردی و شروع نهضت امام خمینی(ره) در سال ۱۳۴۰ از جمله نخستین سخنرانان علیه رژیم طاغوت در مسجد اعظم قم به شمار می‌رفت.
وی پس از انقلاب اسلامی نیز همواره مدافع انقلاب بود و در صحنه‌های گوناگون حضور می‌یافت. از جمله می‌توان به سخنان وی برای تشویق مردم به حضور در جبهه‌های جنگ در سالهای دفاع مقدس و حضور او در جبهه‌ها برای تقویت روحیه رزمندگان اسلام و ادای دین به دین و مملکت خود اشاره کرد. والسلام
