تولد و دوران کودکی
آیه‌الله شیخ جعفر سبحانی در بیستم فروردین ۱۳۰۸ هجری شمسی در تبریز در میان خانواده علم و تقوا به دنیا آمد. پدرش مرحوم آیه‌الله حاج شیخ محمدحسین سبحانی خیابانی، از عالمان و فقیهان تبریز بود که سالها در محضر عالمان تبریز و نجف همچون سید محمد کاظم یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی درس آموخته و از محضر استادانی چون آیه‌الله العظمی میرزامحمد تقی شیرازی، آیه‌الله العظمی حاج سید ابوالحسن اصفهانی و آیه‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری اجازه اجتهاد گرفته بود. او تألیفاتی از خود به جای گذاشت و در سن ۹۳ سالگی چشم از جهان فرو بست.
دوران تحصیل
آیه‌الله سبحانی پس از به پایان رساندن دوره ابتدایی به مکتب خانه مرحوم میرزا محمود فاضل رفت و به فراگیری کتابهایی چون نصاب الصبیان، گلستان، بوستان، و ابواب الخیان پرداخت. در ۱۴ سالگی به مدرسه علمیه طالبیه تبریز رفت و دروس مقدمات را به جد و جهد فراوان فرا گرفت. تلاش وی در آن سالها به حدی بود که خود، منشأ تألیف دو کتاب در آینده به نامهای معیارالفکر (در منطق) و مهذب البلاغه (در معانی و بیان و بدیع) شد.
تحولات آذربایجان و ظهور فرقه دموکرات به رهبری پیشه‌ور و غلام یحیی (در شهریور ۱۳۲۵) و تشکیل حکومت وابسته به شوروی، عرصه را برای تحصیل در تبریز تنگ کرده بود. از این رو استاد سبحانی در مهرماه ۱۳۲۵ در حالی که دروس مقدمات و بخشی از دروس دوره سطح را به پایان رسانیده بود، وارد حوزه علمیه قم شد. در قم نیز دروس باقیمانده از سطح را به پایان برد و سپس به درس خارج عالمان و بزرگان حوزه علمیه قم همچون آیه‌الله العظمی بروجردی(ره)، آیه‌الله العظمی حجّت و آیه‌الله العظمی امام خمینی(ره) راه یافت و از محضر آنان بهره‌های بسیار برد.
تحصیلات آیه‌الله سبحانی به اصول و فقه منحصر نماند و وی در تبریز و قم، در علوم عقلی نیز مهارتهای بسیار کسب کرد و از محضر استادان فرهیخته‌ای چون علامه سید محمد حسین طباطبایی(ره) بهره‌های بسیار برد. وی همچنین در دروس اخلاق استادان خود با جدیت شرکت می‌کرد تا همواره علم را با عمل درآمیزد و به بارگاه کمال بار یابد.
استادان و دوستان
آیه‌الله شیخ جعفر سبحانی در سالهای تحصیل خود به محضر استادان و فرزانگان بسیاری شرفیاب شد. او که متون ادب پارسی را در مکتب خانه در محضر میرزا محمود فاضل فرا گرفته بود، در مدرسه طالبیه تبریز، علوم ادبی را نزد مرحوم حاج شیخ حسن نحوی و مرحوم شیخ علی‌اکبر نحوی آموخت. او بخشی از مطول، منطق منظومه و شرح لمعه را در محضر علامه میرزامحمد علی مدرس خیابانی ـ صاحب ریحانه‌الادب ـ فرا گرفت. این همه در پنج سال به پایان رسید.
با ورود به قم، باقی مانده رسائل را نزد آیه‌الله میرزامحمد مجاهدی تبریزی(ره) و آیه‌الله میرزااحمد کافی(ره) و کفآیهالاصول را نزد آیه‌الله‌العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی(ره) فرا گرفت. سپس به درس خارج فقه و اصول آیه‌الله العظمی بروجردی(ره)، آیه‌الله العظمی سید محمد حجت کوهکمری(ره) و آیه‌الله العظمی امام خمینی(ره) رفت و سالها از محضر آنان خوشه‌چینی کرد.
او در تبریز به محضر آیه‌الله حاج سید محمد بادکوبه‌ای(ره) رفت و شرح قواعد العقائد علامه را فرا گرفت و در درسهای منطق و فلسفه آیه‌الله سیدمحمد حسین طباطبایی(ره) شرکت کرد و شرح منظومه و بخش اعظم اسفار را نزد وی فرا گرفت و همزمان در جلسه شبهای پنج شنبه و جمعه او که در آن فلسفه مادی به نقد کشیده می‌شد، حضور داشت. حاصل آن جلسات نگارش کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» بود که استاد سبحانی به درخواست علامه طباطبایی جلد اول آن را به عربی ترجمه کرد.
آیه‌الله سبحانی در سالهای تحصیل و پس از آن با بسیاری از طلاب و فضلای آن روزگار رابطه دوستی داشته است که از آنها می‌تواند آیه‌الله العظمی مکارم شیرازی، آیه‌الله امینی، شهید آیه‌الله مرتضی مطهری و شهید آیه‌الله مفتح را نام برد.
فعالیتهای علمی و فرهنگی
آیه‌الله شیخ جعفر سبحانی در سالهای عمر خود خدمات علمی و فرهنگی بسیاری را به عالم اسلام ارزانی داشته است. او تا پایان دوره اول درس اصول امام(ره) حضور داشت و مجموع درسهای ایشان را تحریر نمود و آن را به چاپ رسانید. این مسأله موجبات تشکر امام(ره) و خرسندی اهل علم را فراهم آورد؛ شگفت آنکه آیه‌الله سبحانی هنگام چاپ این اثر، ۲۸ سال بیشتر نداشت!
استاد سبحانی از آغازین سالهای تحصیل به تدریس دروس فرا گرفته پرداخت، به گونه‌ای که ۷ سال مطول، چند دوره معالم الاصول و شرح لمعه، ۷ دوره رسائل، چند دوره مکاسب و کفایه و ۵ دوره شرح منظومه را تدریس کرد. وی چهار دوره کامل خارج اصول و حدود ۲۵ سال خارج فقه را به طلاب فاضل حوزه علمیه قم درس داده است. در درس وی بیش از ۶۰۰ نفر شرکت می‌کنند و از آن بهره‌های فراوان می‌برند. استاد معظم سالهای بسیاری به تدریس اسفار پرداخته و در طی این سالها از تدریس عقاید، رجال، درایه، تاریخ اسلام و تشیع، ملل و نحل، تفسیر و ادبیات نیز غافل نمانده است. بسیاری از استادان امروز حوزه علمیه قم از شاگردان آیه‌الله سبحانی به شمار می‌روند و به اعتراف خود، از درس آن استاد بزرگوار بهره بسیار برده‌اند.
از فعالیتهای مهم او در این عرصه، شرکت در تأسیس مجله مکتب اسلام است. این نشریه کهنسال‌ترین نشریه حوزه علمیه قم است که تأسیس آن به سالهای ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸ برمی‌گردد. در آن روزگار خلاهای بسیاری در نگرشهای جوانان به سبب نفوذ فرهنگ غرب و کمونیسم وجود داشت. از این رو گروهی از فضلای حوزه تصمیم گرفتند تا با انتشار مجله‌ای افکار صحیح اسلامی را به جامعه انتقال دهند. این نشریه در اندک زمانی با تیراژی حدود ۱۰۰ هزار منتشر می‌شد. استاد سبحانی هم اکنون صاحب امتیاز این نشریه است و مجله تحت سرپرستی وی به حیات خود ادامه می‌دهد.
تفسیر موضوعی قرآن از نوآوریهای آیه‌الله جعفر سبحانی بود. او با چاپ تفسیر «مفاهیم القرآن» در هفت جلد به زبان عربی، موجبات خرسندی بزرگانی چون علامه طباطبایی، شیخ محمدتقی شوشتری، محمدجواد مغنیه و شهید سید محمدباقر صدر را فراهم آورد. سپس با توجه به نیاز شدید به نگارش تفسیر فارسی قرآن، کتاب منشور جاوید قرآن در چهارده جلد را منتشر کرد.
آیه‌الله سبحانی همواره به دگرگونی در نظام آموزشی حوزه‌ها می‌اندیشید و از این رهگذر، کتابهای آموزشی بسیاری را با شیوه نو و متناسب با زمان نگاشته است. این کتاب در رشته‌های اصول، فقه، عقاید، تفسیر، رجال و درایه نگاشته شده و بسیاری از آنها هم اکنون به متون درسی حوزه‌های علمیه تبدیل شده است.
از خدمات مهم فرهنگی آیه‌الله سبحانی، تأسیس مؤسسه تحقیقاتی امام صادق(ع) است. این مؤسسه که در سال ۱۳۵۹ و در روز عید غدیر تأسیس شد به تربیت و آموزش استعدادهای جوان برای پژوهش در مسائل اسلامی، احیای متون اسلامی، نقد آثار روز، پاسخ به پرسشها و شبهات دینی و انتشار جزوه‌های مختصر در مسائل اسلامی می‌پردازد. کتابخانه این مرکز حدود ۴۴ هزار جلد کتاب دارد که همگی در اختیار پژوهشگران است.
آیه‌الله سبحانی با ایجاد رشته تخصصی کلام و جذب طلاب مستعد در آن رشته، گام مهمی در اعتلای مباحث کلامی در دنیای امروز برداشته است. او در هر زمان با توجه به نیازهای روز در راه اعتلای اسلام تلاش کرده و همواره از کیان تشیع در برابر شبهه‌ها و انحرافات ـ بویژه ظهور مکاتبی چون وهابی‌گری ـ دفاع می‌کرده است. او بارها در مجامع فرهنگی حضور داشته و ضمن سخنرانی یا ارائه مقاله باعث گرمی آن محافل بوده است که از جمله آنها میتوان کنگره جهانی امام رضا(ع‌و، کنفرانس وحدت اسلامی، کنگره جهانی شیخ مفید، کنگره نهج البلاغه و کنگره جهانی شیخ انصاری را نام برد. او در کنگره‌هایی که شرکت کنندگان عرب در آن بسیارند به زبان عربی فصیح سخن می‌گوید و نفوذ کلام خویش را دو چندان می‌سازد.
تألیفات استاد سبحانی بسیار است و ذکر نام همه آنها در این مختصر نمی‌گنجد؛ مهم‌ترین تألیفات او به شرح زیر است:
۱ـ منشور جاوید قرآن (۱۴ جلد)؛ ۲ـ مفاهیم القرآن (۱۰ جلد)؛ ۳ـ اصالت روح از نظر قرآن؛ ۴ـ التوحید و الشرک فی القرآن الکریم؛ ۵ـ شورا در قرآن و نهج البلاغه؛ ۶ـ احمد موعود انجیل؛ ۷ـ مکتب وحی؛ ۸ـ خاتمیت از نظر قرآن و حدیث و عقل؛ ۹ـ مرزهای اعجاز؛ ۱۰ـ برهان رسالت؛ ۱۱ـ شناخت صفات خدا؛ ۱۲ـ آشنایی با اصول اسلام ؛ ۱۳ـ جهان بینی اسلامی؛ ۱۴ـ الهیات و معارف اسلامی؛ ۱۵ـ نیروی معنوی پیامبران؛ ۱۶ـ رسالت جهانی پیامبران؛ ۱۷ـ فی ظلّ اصول الاسلام؛ ۱۸ـ معاد انسان و جهان؛ ۱۹ـ راه خداشناسی؛ ۲۰ـ مصدرالوجود؛ ۲۱ـ جبر و اختیار؛ ۲۲ـ حسن و قبح عقل؛ ۲۳ـ توسل؛ ۲۴ـ البداء فی الکتاب والسنه؛ ۲۵ـ آگاهی سوم؛ ۲۶ـ رهبری امت؛ ۲۷ـ پیشوایی از نظر اسلام؛ ۲۸ـ سرنوشت از دیدگاه قرآن و حدیث و عقل؛ ۲۹ـ شفاعت از دیدگاه قرآن و حدیث و عقل؛ ۳۰ـ کاوشهایی پیرامون ولایت؛ ۳۱ـ مفهوم العباده فی الکتاب و السنه؛ ۳۲ـ رویه الله؛ ۳۳ـ الزیاره؛ ۳۴ـ اصول الفلسفه؛ ۳۵ـ فلسفه اسلامی و اصول دیالکتیک؛ ۳۶ـ نظریه‌المعرفه؛ ۳۷ـ سرنوشت از دیدگاه علم و فلسفه؛ ۳۸ـ شناخت در فلسفه اسلامی؛ ۳۹ـ هستی‌شناسی در مکتب صدرالمتألهین؛ ۴۰ـ تحلیلی از فلسفه مارکس؛ ۴۱ـ نیروی محرک تاریخ؛ ۴۲ـ المواهب فی احکام المکاسب؛ ۴۳ـ المختار فی احکام الخیار؛ ۴۴ـ نظام الارث فی الشریعه الاسلامیه الغراء؛ ۴۵ـ نظام الطلاق فی الشریعه الاسلامیه الغراء؛ ۴۶ـ نظام المضاربه فی الشریعه الغراء؛ ۴۷ـ کتاب الخمس؛ ۴۸ـ قاعدتان فقهیتان؛ ۴۹ـ الاعتصام بالکتاب و السنه؛ ۵۰ـ نظام النکاح فی الشریعه الاسلامیه الغراء؛ ۵۱ـ سبع مسائل؛ ۵۲ـ تهذیب الاصول (۳ جلد)؛ ۵۳ـ المحصول فی علم الاصول (۴ جلد)؛ ۵۴ـ الرسائل الاربع؛ ۵۵ـ فروغ ابدیت؛ ۵۶ـ فروغ ولایت؛ ۵۷ـ زندگانی امامان به زبان ساده؛ ۵۸ـ الائمه الاثنی عشر؛ ۵۹ـ تاریخ اسلام؛ ۶۰ـ کلیات فی علم الرجال؛ ۶۱ـ اصول الحدیث و احکامه؛ ۶۲ـ بحوث فی الملل و النحل (۸ جلد)؛ ۶۳ـ فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی (۴ جلد)؛ ۶۴ـ مع الشیعه الامامیه فی عقائدهم؛ ۶۵ـ الشیعه فی موکب التاریخ؛ ۶۶ـ الشیعه و علم الکلام عبرالقرون الاربعه؛ ۶۷ـ آیین وهابیت؛ ۶۸ـ الوهابیه فی المیزان؛ ۶۹ـ بازگشت به عصر ایمان؛ ۷۰ـ رمز پیروزی مردان بزرگ؛ ۷۱ـ پرسشها و پاسخها.
فعالیتهای سیاسی
آیه‌الله شیخ جعفر سبحانی در عمر شریف خود همواره در فعالیتهای سیاسی و انقلابی حضور داشته است. او که از نخستین گروندگان به نهضت امام خمینی(ره) بود، با شرکت در جلسات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، در تلاشهای سیاسی آن مرکز سهیم بود و امضای او در بسیاری از اعلامیه‌های آن نهاد مقدس به چشم می‌خورد.
آیه‌الله سبحانی به امر و ترغیب امام(ره) در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی به نمایندگی از مردم آذربایجان شرقی حضور داشت و در آن مجلس محترم، در تنظیم قانون اساسی نقش بسزایی ایفا کرد؛ به گونه‌ای که دقت و ژرف نگری او مورد قدردانی شهید بهشتی(ره) قرار گرفت.
آیه‌الله سبحانی در صحنه‌های گوناگون انقلاب حضور داشته و همواره به مبارزه با خط انحراف از مبانی اسلام می‌پرداخته است. او در باره وهابی‌گری و خطر آن کتابها و مقالات گوناگونی نگاشته و در کنفرانسهای داخلی و خارجی به دفاع از اسلام سعی فراوان داشته است. آیه‌الله سبحانی هم اکنون در قم به تربیت طلاب و تدریس اشتغال دارد.
او برای دفاع از حقیقت در کنگره‌ای در ترکیه به عنوان معرفی شیعه که از طرف «سازمان وقف» ترتیب داده شده بود، شرکت کرد، هدف تأسیس کنگره محکوم کردن شیعه بود، ولی به تلاش ایشان و دیگر اعضای هیأت اعزامی نتیجه معکوس گردید، و شیعه به نحو احسن معرفی شد، تفصیل این سفر را در کتاب «در سرزمین خاطره‌ها» می‌خوانید.
اخیراً، از طرف وزرای علوم «مغرب» برای سخنرانی پیرامون فقه و اصول شیعه، دعوتی به عمل آمد، و وی توانست در پنج دانشگاه آنجا در استان‌های مختلف درباره دو موضوع سخنرانی کند، از آنجا که به دور از تعصب بود اثر خوبی بخشید مجموع این سخنرانی‌ها تحت عنوان «بر کرانه جبل الطارق» در دست انتشار است.
