تولد و دوران كودكي
مرحوم آیه‌الله حاج سيد مهدي روحاني در سال 1303 هجري شمسي در قم ديده به جهان گشود. پدرش مرحوم آیه‌الله حاج سيد ابوالحسن روحاني از شاگردان آيات عظام سيدابوالحسن اصفهاني(ره) و حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي (ره) بود. او فرزند آیه‌الله حاج سيد صادق قمي مرجع و فقيه و حاكم شرع مطلق قم، از شاگردان شيخ انصاري(ره) و ميرزاي شيرازي بود. مادر آیه‌الله سيد مهدي روحاني نيز دختر مرحوم آیه‌الله سيد فخرالدين قمي، شيخ العلماي قم و نوه ميرزاي قمي بود ايشان هم‌درس و هم بحث مرحوم آیه‌الله شيخ عبدالكريم حائري در درس مرحوم آیه‌الله سيد محمد فشاركي در سامرا بود.
دوران تحصيل
مرحوم آیه‌الله روحاني، تحصيلات حوزوي خود را زماني آغاز كرد كه به دليل فشارهاي رضاخاني و ديگر مشكلات، كمتر كسي به تحصيل در حوزه علميه رغبت مي‌كرد. او با جد و جهد به تحصيل علوم ديني رو آورد و دروس مقدمات و بخشي از دروس سطح را در اندك زماني به پايان برد. در 19 سالگي به نجف اشرف مهاجرت كرد و بخش اعظم سطوح عالي را در محضر استادان آن ديار مقدس فرا گرفت و با بازگشت به قم، بخشهاي باقيمانده از دروس سطح را آموخت.
با به پايان بردن دروس دوره سطح، به درس خارج عالمان و استادان حوزه علميه قم رفت و همزمان با فراگيري فقه و اصول، به تحصيل فلسفه و كلام و تفسير نيز پرداخت و از دروس اخلاق استادان خود نيز بي بهره نماند. او در طي اين سالها به تدريس دروسي كه آموخته بود نيز مي‌پرداخت.
استادان و دوستان
آیه‌الله سيد مهدي روحاني در سالهاي تحصيل خود، علاوه بر محضر پدر، استادان بسياري را درك كرد. او حاشيه و شرح شمسيه را نزد حاج سيد مرتضي علوي فريدني و مطول را نزد ميرزا محمدعلي اديب تهراني و از سيوطي تا لمعه را نزد حاج شيخ جعفر صبوري قمي و حاج شيخ عبدالرزاق قايني آموخت.
با هجرت به نجف، مكاسب را نزد آیه‌الله ميرزاحسن يزدي، رسائل را نزد آیه‌الله سيد يحيي مدرسي يزدي و كفايه را نزد آیه‌الله ميرزاباقر زنجاني فرا گرفت و در قم، بخشهاي برجاي مانده رسائل ـ همچون برائت و اشتغال ـ را نزد امام خميني(ره)، مكاسب را نزد آیه‌الله قايني و كفايه را در محضر آیه‌الله آقاي حاج ميرزا ابوالقاسم روحاني (عمومي ايشان) و آیه‌الله حاج شيخ محمدعلي حائري كرماني آموخت.
او با به پايان رساندن دروس دوره سطح، در درس خارج حضرات آيات عظام حاج سيد محمد كوه‌كمري، حاج آقا حسين بروجردي، حاج سيد محمد محقق داماد، شركت كرد.
ايشان كتاب منظومه را نزد مرحوم علامه طباطبائي و سپس اسفار را پس از چهار سال نزد مرحوم آیه‌الله حاج سيد احمد خوانساري آموخت. آیه‌الله سيد مهدي روحاني در ساليان تحصيل خود با طلاب و فضلاي بسياري رابطه دوستي داشت و دروس فرا گرفته را با آنها مباحثه مي‌كرد كه از جمله آنها مي‌توان از مرحوم آیه‌الله حاج شيخ محمد حسين قايني و آیه‌الله سيد موسي صدر نام برد همچنين عمده بحث‌هاي ايشان از سن شانزده سالگي با آیه‌الله سيد موسي شبيري زنجاني صورت مي‌گرفت.
فعاليتهاي علمي و فرهنگي
آیه‌الله سيد مهدي روحاني در طول عمر پربركت خود، فعاليتهاي علمي و فرهنگي بسياري را به انجام رساند. او پس از اينكه مباني علمي و ديني خود را به تكميل رساند، خود به تدريس فقه و اصول ديگر علوم حوزوي پرداخت و از اين رهگذر شاگردان بسياري را به عالم اسلام تقديم داشت كه از جمله آنها مي‌توان مرحوم استاد شيخ علي صفايي را نام برد.
آیه‌الله روحاني بيش از پنجاه سال به مباحثه فقه و تفسير با آيات عظام و حضرات آيات شبيري زنجاني، ميرمحمدي، احمدي ميانجي، آذري قمي و گاه با شهيد بهشتي، سيد موسي صدر، موسوي اردبيلي مي‌پرداخت. او در كنار مطالعات رايج حوزه‌هاي علميه، به تحقيق در علوم تفسير، حديث، تاريخ، كلام و مذاهب اسلامي مي‌پرداخت و با مقارنه و تطبيق تورات و انجيل با قرآن مجيد، وجوه افتراق و اشتراك آنها را روشن مي‌كرد. احاطه علمي او در اين زمينه‌ها، باعث شد كه بارها از سوي جمهوري اسلامي ايران به ژاپن، عربستان، تركيه و… سفر كند و از اعتقادات شيعه دفاع نمايد.
او به همراه گروهي از استادان حوزه از سالهاي 1325 به بعد كه حزب توده و ديگر احزاب التقاطي به سمت اعتقادات مردم هجوم آورده بودند، جلساتي را برپا كرد كه در طي آن، به نقد ماركسيسم و مقايسه آن با فلسفه ديالكتيك پرداخته مي‌شد. حاصل اين جلسات رشد علمي فرهيختگان حوزه و دانشگاه و انتشار برخي از كتب مانند كتاب فيلسوف نماها نوشته آیه‌الله مكارم شيرازي بود.
آیه‌الله روحاني در بسياري از مراكز و مؤسسات علمي و فرهنگي عضويت داشت كه از آن جمله مي‌توان به عضويت در هيأت علمي «مجمع فقه»، هيأت مؤسس «جامعه اسلامي ناصحين» و هيأت امناي «مؤسسه خيريه الزهراء(س)» اشاره كرد كه در اين مراكز به همراه دوست قديمي خود مرحوم آیه‌الله احمدي ميانجي، كوشش فراواني را مبذول مي‌داشت. او زندگي بسيار ساده و به دور از زخارف دنيوي داشت. درِ منزل او هميشه به روي محرومان باز بود و همواره غذاي خود را با آنان صرف مي‌كرد. هميشه در منزل او مجلس روضه اباعبدالله الحسين(ع) برپا بود و خود در مسجدي كه در آن سه وعده نماز مي‌خواند، به سخنرانيهاي اخلاقي مي‌پرداخت. اخلاق خوش او و تلاش او براي حل مشكلات دنيوي و اخروي مردم، ياد او را هماره در دل مردم قم زنده نگه داشته است.
آیه‌الله سيد مهدي روحاني كتب بسياري از خود برجاي گذاشته است كه برخي از آنها عبارتند از:
1- فرقه‌السلفيه و تطوراتها في التاريخ؛
2- بحوث مع اهل السنه و السلفيه؛
3- الوتر ثلاث ركعات؛
4- احاديث اهل البيت عن طرق اهل السنه؛
5- حاشيه بر تفسير جوامع الجامع؛
6- تفسير سوره حمد؛
7- تفسير سوره فجر؛
8- فرهنگ فرق و مذاهب اسلامي (اين كتاب توسط حجه‌الاسلام و المسلمين آقاي حاج سيد حسن خميني تحقيق و چاپ گرديده است)؛
9- تقريرات درس فقه آیه‌الله محقق داماد؛
10ـ يادداشتهاي فقه.
همچنين او در زمينه‌هاي گوناگون علوم اسلامي، مقاله‌هايي منتشر ساخته كه برخي به شرح زير است:
1ـ اشاعره؛
2- فواتح سُوَر؛
3- پيشنهادي براي تعيين خط دقيق قبله؛
4- النظرات الفقهيه و الاصوليه للشيخ البهائي؛
5- مبدأ تاريخ هجري، ميلادي؛
6- مقدمه بر كتاب سرّالسعاده؛
7- رساله‌اي در تجويد.
فعاليتهاي سياسي
زندگي علمي و تلاش درسي، آن مرحوم را از فعاليتهاي سياسي باز نداشت. او به همراه گروهي از استادان حوزه در سال 1340 طرحهايي را براي بازسازي نظام درسي حوزه تدوين كرده‌اند كه اين جمع، هسته اوليه جامعه مدرسين حوزه علميه قم را تشكيل ميداد. از آن سال به بعد، همكاري او با جامعه مدرسين ادامه داشت و امضاي او در زير اعلاميه‌هاي مهم جامعه مدرسين، از جمله اعلاميه خلع يد شاه از قدرت به چشم مي‌خورد.
او در پيش از انقلاب، با افشاگري، ماهيت رژيم شاه را برملا مي‌ساخت و مردم را به پيروي از خط مرجعيت و اطاعت محض از حضرت آیه‌الله العظمي امام خميني(ره) فرا مي‌خواند. تلاش فراوان او در صحنه‌هاي سياسي پس از انقلاب نيز ادامه داشت. او در هر موقعيت و به فراخور زمان، مردم را به حفظ و حراست از كيان اسلامي فرا مي‌خواند.
در روزگاري كه دشمن بعثي به خاك ميهن اسلامي هجوم آورده بود، فرزندان خود را به جبهه روانه كرد كه به شهادت فرزند گرامي ايشان حجه‌الاسلام سيد علي روحاني انجاميد. او سه دوره در مجلس خبرگان رهبري حضور داشت كه دو دوره نخست آن به نمايندگي از مردم استان مركزي و دوره سوم آن به نمايندگي از مردم قم بود.
سرانجام آیه‌الله حاج سيد مهدي روحاني در پنج شنبه 3 آذر 1379 در سن 77 سالگي چشم از جهان فرو بست. پيكر مطهرش در روز جمعه در ميان خيل عظيم مردم قم تشييع شد و آیه‌الله العظمي بهجت بر او نماز خواند و سپس در ضلع شمالي حرم مطهر به خاك سپرده شد. در بخشي از پيام مقام معظم رهبري به مناسبت ارتحال او آمده است: «رحلت اين شخصيت ممتاز، فقداني خسارت بار براي حوزه علميه قم و دوستان و ارادتمندان ايشان محسوب مي‌گردد و اينجانب اين مصيبت را به حضرت بقيه‌الله (روحي فداه) و حوزه‌هاي علميه و خاندان و فرزندان و بازماندگان مكرم ايشان تسليت عرض مي‌كنم».
