ولادت
معظم له چند ماه پس از رسيدن پدر بزرگوارش به حرم كريمه اهل بيت حضرت معصومه دختر امام موسي كاظم صلوات ا… عليه يعني به شهر مقدس قم و انتخاب آن شهر به عنوان جايگاه و محل اقامت در هشتم ماه رمضان سال 1346 ديده به جهان گشود. و اين نام ـ سيد موسي ـ را مادر پدر ايشان براي بزرگداشت و احترام حضرت معصومه (عليها سلام) و تشكر از عنايت و مهمان‌نوازي آن حضرت براي معظم‌له انتخاب نمود.
خانواده بزرگوار معظم له
پدر او فقيه آگاه و پرهيزگار با ورع آیه‌الله العظمي سيد احمد حسيني زنجاني (قدس سره الشريف) (1308ـ1393) است كه داراي تصنيفهاي بسيار در فنون مختلف بود. وي نزديك به 60 كتاب و رساله در فقه، حديث، كلام، لغت، ادبيات و غير آن در موضوعات ديگر در حوزه‌هاي معرفتي تأليف نمود.
امامت جماعت صبح و مغرب و عشاي نمازگزاران حرم مطهر حضرت معصومه (سلام الله عليها) منحصر به ايشان بود.
و اين به سبب جايگاه بسيار بلند در ميان علماي اعلام شهرت به پرهيزگاري و فضائل اخلاقي وي بود. ظهرها امامت جماعت در مدرسه فيضيه را بعهده داشت و جمعيتي از علما و فضلا و اساتيد حوزه علميه به ايشان اقتدا مي‌نمودند. ايشان به عنوان امام جماعت در جايي انتخاب شده بود كه مأمومين را علما و افراد صالح و فضلاي طلاب حوزه تشكيل مي‌دادند در روزهاي پاياني حيات وقتي از انجام اين مهم ناتوان گرديده بود. حضرت آیه‌الله العظمي سيد موسوي زنجاني به عنوان جانشين پدر انتخاب گرديد.
معظم له در آن روز به سبب دارا بودن شرايط و اوصاف لازم براي تصدي امامت جماعت در اين دو مكان شريف براي امر مهم امامت جماعت انتخاب گرديد.
جد پدري معظم له سيد عنايت‌الله (م. 1343) و جد مادري او سيد ميرعلي نقي (م 1367) رحمه‌ا… از علماي زنجان و مشهور به فضل و تقوي بودند. دايي معظم له آیه‌الله سيد محمد ولائي (م. 1387) رحمه‌ا… عالمي جامع و فقيه بود.
وي از سوي آیه‌الله العظمي سيد محمد حجه قدس سره (م. 1372) موفق به دريافت اجازه اجتهاد گرديده بود آیها… حجت اين اجازه را در سال 1352 به ايشان داده بودند.
اجازه آيت‌الله حجت ارزش علمي ويژه‌اي داشت زيرا ايشان به عدم نرمش در اعطاي اجازه اجتهاد معروف و از اين جهت بسيار اهل احتياط و پرهيز بود. به همين علت نقل شده است هنگامي كه اجازه مسبوق‌الذكر بر آیه‌الله العظمي خوئي عرضه شده بود آن را با شگفتي و تقدير از شخص اجازه گيرنده دريافت نموده بود به سبب اينكه از احتياط و سختگيري شخص اجازه دهنده آگاهي داشت.
آغاز دروس اسلامي و حوزوي معظم له
آیه‌الله العظمي زنجاني دروس حوزوي را در سال (1359 ـ 1360) قمري آغاز نمود و مراحل مختلف كتب سطح را در خلال سه يا چهار سال به پايان رسانيد. معظم‌له به حضور در درس خارج عالم جليل القدر آیه‌الله العظمي سيد صدرالدين صدر قدس سره (1299ـ1373) پرداخت. محل درس مرحوم صدر مملو از افراد فاضل و علماي بزرگ بود كه معظم له كم سن‌ترين آنها بود.
اساتيد ايشان در دروس خارج
معظم له در مجلس درس بسياري از علماي مدرس خارج آن روز حاضر گرديد، اما كساني كه از آبشخور زلال علمي آنان بهره برد و از معارف عميق گواراي آنان مدت معتنابهي استفاده برد عبارت بودند از:
1ـ فقيه محقق آیه‌الله العظمي امام بروجردي (1292ـ1380)، پس از ورود آیه‌الله بروجردي به قم در درس خارج اصول ايشان و همچنين در فقه (كتاب الغصب، كتاب الاجاره و كتاب الصلاه) شركت نمود.
2ـ عالم محقق آیها… العظمي سيد محمد معروف به داماد قدس سره (م 1388) نزديك به يك دوره كامل در درس اصول ايشان شركت نمود و 21 سال درس فقه (اندكي از كتاب الصلاه، كتاب الطهاره، كتاب الصوم، كتاب الخمس و كتاب الحج) را حضور داشت.
امتيازات درس اين دو استاد محقق (قدس سرهما)
در نظر معظم له (مدظله) درس حضرت آیه‌الله بروجردي با ويژگيها و مزايايي از ديگر دروس امتياز داشت كه عبارت بودند از:
ـ در برداشتن كامل مسائل اصلي فقه (اصول متلقاه)
ـ طرح سخنان قدماي اصحاب و بررسي و تفسير دقيق و متقن از آنها.
ـ طرح سخنان عامه
ايشان (قدس سره) توجه ويژه‌اي به طرح سخنان عامه و بررسي آن داشتند به اين سبب كه فقه شيعه ناظر به فقه عامه است، موارد اشتباه آن را رد و موارد صحيح را امضاء مي‌نمايد و به قول ايشان قدس سره فقه شيعه به منزله تعليقه‌اي بر فقه عامه است، براي همين مراجعه به متني كه به آن تعليقه زده شده را لازم مي‌دانست.
از اين مراجعه دو امر مورد نظر است:
اول: فهم كامل از روايت‌هايي كه از منابع عصمت و طهارت عليهم السلام صادر شده است. چون همانگونه كه گذشت ـ اين روايات به منزله تعليقه بر آراء اهل سنت است و بدون ترديد شناخت نظري كه مورد تعليقه قرار گرفته است به فهم مضمون كمك مي‌نمايد.
دوم: استناد به فقه عامه در مواردي كه از ائمه معصوم : ردعي نرسيده باشد. يعني عدم ردع دليل امضاست.
ـ ژرف انديشي و دقت در روايات اهل بيت عليهم السلام براي فهم محتواي سخنانشان وا هداف آن.
ـ كوشش براي تتبع در فقه.
و اين كار محققانه فراگير ايشان بر حوزه علميه قم و نجف تأثير بليغ خود را گذارد بگونه‌اي كه انديشه تأليف معجم رجال حديث متأثر از اين فكر روشن بود.
ـ دقت در احاديثي كه مضمون آنها متحد يا شبيه يكديگر بود براي شناخت وحدت يا تعدد آنها و يافتن وقوع نقل به معني در آن.
ـ استفاده از روش ويژه خود در علم رجال براي شناخت طبقه راويان حديث و مرتب نمودن سندها بمنظور يافتن افتادگي‌هايي كه احياناً براي سند ايجاد شده و حل عنوانهاي مبهم در آنها.
ـ مراجعه به نسخ خطي معتبر حديثي گاه براي يافتن متني صحيح و بدون تحريف و اشتباه هم در سند و هم در متن و گاه براي تأكيد بر صحيح بودن سند.
همين طور به نظر حضرت آیها… زنجاني درس استاد سيد محمد داماد با ويژگي ومزايايي از ديگر درس‌ها امتياز داشت كه از اين قرار بود:
ـ طرح يك مسأله با همه اطراف و جوانب آن بطور بسيار فراگير و گسترده سپس ارائه نظرات جديد پس از بررسي نظرات و خدشه در آنها و مستحكم كردن نظرات خود با دقت فراوان.
ـ سعي ايشان 1 در بررسي همه وجوه و اقوال كه در مسائل وارد شده بود.
ـ مطرح كردن فروعات مسأله وگفتار مبسوط براي بيرون آوردن حكم آن.
و از مزاياي درس ايشان (قدس سره) اين بود كه رواياتي كه براي استدلال بر حكم استفاده مي‌شد را از نظر مي‌گذراند و از زواياي مختلف آنها را بررسي مي‌كرد و با خصوصيات و قيود كاملاً ادراك مي‌نمود، از مضمون آنها مبنايي كلي بدست مي‌آورد. سپس هنگام بررسي و بدست آوردن هر فرع، دوباره كار فهم مضمون را انجام مي‌داد و آن فرع را با ويژگيهايش مطرح مي‌نمود. و غالباً به مبناء كلي مورد اختيار خود به جهت اطلاق يا عموم ابتدايي لفظ استناد مي‌نمود. بلكه نظر ايشان اين بود كه هنگام تطبيق هر فرع جداگانه آن را با نصي كه حكم از آن استفاده مي‌شد مورد بررسي قرار مي‌داد (و مقايسه مي‌كرد) تا مقدار انطباق آن را بر فرعي كه مي‌خواست استنباط كند، دريابد.
مسافرتهاي معظم له به نجف اشرف
معظم له در ميان درسهاي خارج مسافرتهايي به نجف اشرف نمود تا از معارف اين حوزه ريشه‌دار در بخشهاي مختلف علوم ديني بهره ببرد. مسافرت اول در سال 1373 و مسافرت دوم در سال 1374 بود. معظم‌له در درس علماي معروف و اساتيد بزرگ يعني: فقه آیه‌الله العظمي سيد عبدالهادي شيرازي قدس سره (1305ـ1382) كتاب الصلاه و فقه آیه‌الله العظمي سيد محسن حكيم قدس سره (1306ـ1390) كتاب الحج. و درس اصول آیه‌الله العظمي سيد ابوالقاسم خوئي قد سره (1317ـ1413) و در فقه بحث رضاع را شركت نمود.
تدريس مرحله خارج معظم له
بيش از چهل سال است كه ايشان به تدريس درس خارج اشتغال داشته و بسيار از بحثهاي ايشان در مجالس درس مختلف ايراد گرديده است.
تدريس درس خارج فقه كتاب الحج، را در زمان حيات استاد محقق خود آیه‌الله، محقق داماد 1 (1388) آغاز نمود كه بيش از 15 سال ادامه يافت و مدار بحث ايشان گاه كتاب عروه‌الوثقي و گاه كتاب شرايع بود. پس از آن بحث خود را در اطراف كتاب عروه‌الوثقي متمركز نمود.
روش معظم له در تدريس و ويژگي آن
تدريس معظم له ازمزاياي تدريس دو استاد دانشمند و برجسته‌اش خالي نبود، همانطور كه ويژگيهاي منحصر به فردي نيز داشت. مزاياي بحث معظم له را مي‌توان در امور ذيل خلاصه نمود.
ـ طرح نظرات فقها بويژه نظريات قدما درمسائل اصلي و نقل آنها مستقيماً از كتابهايشان و اكتفا نكردن به نقل كردن متأخرين از آنها.
ـ استناد به اجماع فقهاي اماميه بشرط آنكه پيوستگي آن به زمان حضور ائمه عليهم السلام احراز گردد.
ـ مراجعه به تمامي كتب استدلالي فقهاي عظام رضوان الله عليهم در مورد مسأله‌اي كه اطراف آن بحث در جريان است. بدين سبب كه مبادا در مسأله نكته‌اي كه يكي ازآنان متوجه شده‌اند فوت گردد.
ـ طرح وجوه ونظريات در مسأله مورد بحث و تحقيق كامل و بدست آوردن نظر صحيح.
ـ بحث جامع از مباني كلي بهمراه بحث از فروعات.
ـ آوردن نص احاديث بطور كامل و بحث از فقه حديث و دقت نظر در مفاد آن. و بسنده نكردن به قطعه‌اي كه به مسأله مورد نظر مربوط است چرا كه احياناً برخي نكات و اشاره‌ها در بقيه قسمتهاي احاديث نهفته است كه مي‌تواند در فهم حديث و برخي از خصوصيات و قيود آن كمك نمايد.
ـ بررسي تمامي روايات مربوط به بحث، اگر چه در جوامع حديثي در ابواب ديگري ذكر شده باشد بسا همين كار از جهت زياد شدن احاديث موجب اطمينان به صدور گردد.
ـ بحث كامل از سند روايات و احوال راويان حديث. وقتي كه نتيجه‌گيري متوقف بر سند حديث باشد، زيرا از نظر تعداد به اندازه‌اي كه موجب علم و اطمينان به صدور گردد نرسيده است.
ـ دقت در احاديث و بخشهاي مختلف آن براي بدست آوردن وجوه جمع بين روايات متعارض.
ـ مراجعه مستقيم به مصادر اوليه احاديث مانند كتب اربعه (كه خود معظم له آنها را با نسخه‌هاي خطي بسيار معتبر كه نزد مشايخ و علماي مشهور قرائت شده، مقابله نموده‌اند) و بقيه كتب حديثي قدماي اصحاب (كه بسياري از آنها را نيز بر نسخه‌هاي خطي معتبر مقابله نموده‌اند).
ـ استناد به اجماع فقيهان اهل سنت معاصر ائمه عليهم‌السلام هنگامي كه ردع و انكاري در مسائل مورد احتياج از سوي ائمه عليهم‌السلام نرسيده باشد، كه در اين مورد از استاد بزرگش آیه‌الله بروجردي الگو گرفته است. استاد معروف محقق او آیه‌الله داماد نيز همين روش را پيروي نموده‌اند.
ـ طرح مسائل اصول فقه با تفصيل بسيار در ضمن تدريس فقه و انطباق آن بر فروع فقهي.
ـ براي فهم مفردات وارد شده در احاديث احكام با دقت در الفاظ و تفسير هيأت‌هاي تركيبي كه عارض بر مواد گرديد. كوشش فراوان صورت مي‌گيرد.
اين كار با مراجعه به كتب مختلف لغت، ادبيات و مطالعه و ديدن موارد استعمال و دقت نظر در اينكه اين استعمال‌ها آيا همراه تأويل يا عنايتي صورت گرفته (كه اين قرينه بر معناي حقيقي نباشد) يا بدون تأويل و ادعا است (كه قرينه بر معناي حقيقي باشد)، صورت مي‌گيرد.
ـ از فهرست الفاظ و برنامه‌هاي كامپيوتري براي دستيابي به احاديث و موارد استعمال لغات و تركيبات در آنها و ارتباط برخي راويان سند با برخي ديگر و… كمك گرفته مي‌شود.
ـ مراجعه به كتب تفسير و فقه قرآن شيعه و سني و بدست آوردن تمامي سخنان گفته شده در آيات الاحكام.
ـ به مصادر متفرقه مربوط به بحث فقهي مثل كتب تاريخ و انساب بيوگرافي‌ها و جغرافيا و… مراجعه مي‌شود.
ـ در تشخيص موضوعات احكام از افراد بااطلاع و متخصص بهره گرفته مي‌شود.
طبيعي است بحثي اين چنين كه تمامي اين كوششها و مزايا را در بر دارد عمق وسعت وشمولي خواهد يافت كه آن را در سطحي ويژه ومتمايز قرار مي‌دهد.
اثرات و تحقيقات انجام شده فقهي و اصولي معظم له
ـ تحريرالجواهر (كتاب الحج)
ـ تجريد فتاوي الجواهر (كتاب الحج)
ـ شرح علي حج العروه الوثقي (بخش اقسام حج)
ـ تعليقه‌هايي بر جامع احاديث شيعه بويژه كتاب الحج آن. معظم له بر بيشتر احاديث آن تعليقه‌ها متني و سندي پربهايي زده‌اند و در موارد مورد احتياج بسا بسيار مبسوط است.
ـمناسك حج (فارسي و عربي) و خلاصه‌اي با نام مناسك زائر (فارسي)
ـ دراسات في فقه الحج
ـ گزيده‌هايي از كتب فقهي و حديثي و غير آن بويژه در مواردي كه به كتاب حج مربوط است
ـ توضيح المسائل فارسي
ـ دراسات في فقه الاجاره
ـ دراست في فقه الخمس كه بخشي از تقريرات درسهاي روزانه استاد در 6 مجله انتشار يافته است
ـ دراسات في فقه النكاح كه هجده قسمت از تقريرات بحث آن انتشار يافته است.
ـ تقريرات و پژوهش‌هايي بر اساس بحثهاي اساتيد ايشان آيات عظام حجت وداماد (قدس سره)
ـ بحوث في التعادل و التراجيح
ـ بحوث في قاعدتي الفراغ و التجاوز
اثرات معظم له در حديث، رجال و درايه
ـ تعليقه‌هاي متني و سندي بر بيشتر كتب حديث بويژه كتب اربعه
ـ دو تعليقه بر رجال شيخ: بزرگ (تا ميانه باب ما روي عن النبي(ص) في الصحابه) در يك جلد و كوچك (تا آخر كتاب) در يك جلد.
ـ تعليقه‌هايي بر كتب رجال از جمله رجال نجاشي، اين كتاب با تحقيق زيباي آن به چاپ رسيده است.
ـ بررسي‌هايي در درايه و قاعده‌هاي كلي علم رجال
ـ فهرست‌هاي رجالي (كه سند بيشتر كتب حديثي ـ به غير از كتب اربعه را در بر دارد) در جلدهاي بسيار كه دو روش در آن اتخاذ گرديده است: ترتيب اسانيد و اعلام اسانيد (با مشخص نمودن نام راوي و مروي عنه).
ـ سندهاي اصحاب اجماع همراه با مشخص نمودن راوي و مروي عنه (در پنج جلد).
معظم له اين گوهرگران قيمت را به همراه فهرست‌هاي رجالي در تحقيقات رجالي شگفت خويش كه در خلال بحثهاي فقهي احتياج بكار مي‌گيرند.
نيز در مستحكم كردن مباني رجالي خويش و در تعليقه‌ها بر سند احاديث و يافتن سقطهاي پيش آمده درآن و برطرف كردن ابهام از عناوين ويژه‌اش از آن كمك مي‌گيرند.
