تولد و دوران كودكي
آیه الله محمد صادق صادقي گيوي مشهور به خلخالي، در اوّل مرداد ماه 1305 هجري شمسي در روستاي گيوي، از توابع خلخال، و در خانواده‌اي مذهبي به دنبال آمد. پدرش كربلايي يدالله و مادرش ام البنين بود و هر دو، عاشق اهل بيت(سلام الله علیهم) و روحانيت شيعه بودند. آیه الله خلخالي، در چنين خانه‌اي رشد نمود و در آغاز به تحصيلات كلاسيك پرداخت.
دوران تحصيل
آیه الله خلخالي، با به پايان رساندن ششم ابتدايي، براي ادامه تحصيل به اردبيل رفت و علوم حوزوي را آغاز كرد. از امثله تا صمديه را در آنجا و به مدت يك سال خواند. سپس در 17 سالگي، با سفارش پدر به حوزه علميه قم رفت و درسهاي حوزوي را از سيوطي در آن حوزه مبارك آغاز كرد.
با به پايان رساندن دروس سطح، به درس خارج استادان بزرگ آن روزگار رفت و از محضر عالمان بسياري، از جمله آیه الله بروجردي، علامه طباطبايي و امام خميني (ره) بهره برد. او در طول دوران تحصيل، همواره مورد لطف و عنايت استادان بود و به جدّ و جهد تحصيلات حوزوي را دنبال مي‌كرد؛ به گونه‌اي كه به گفته خود، در طول سيزده سال شركت در درس امام خميني (ره)، حتي يك روز هم در درس ايشان غايب نبوده است، مگر اينكه بيماري يا مسافرت ضروري برايش پيش آمده باشد.
استادان و دوستان
آیه الله خلخالي در دوران تحصيل خود، از محضر استادان گرانمايه‌اي بهره برد. از جمله استادان وي مي‌توان حجج اسلام و آيات عظام، عباسعلي نجف آبادي، شيخ علي پناه اشتهاردي، سيد رضا بهاء الديني، حسينعلي منتظري، عبدالجواد اصفهاني، مجاهد تبريزي، حجّت، سيد محمد حسين بروجردي، علامه طباطبايي و امام خميني (ره) را نام برد.
وي به مدت سيزده سال در درس خارج اصول و فقه امام (ره) شركت جُست و در ايام سوگواري اهل‌بيت : براي شركت در مراسم روضه خواني به منزل امام (ره) مي‌رفت. وي درباره درس امام (ره) مي‌گويد: «درست است كه آقاي بروجردي يك محقق بود، امّا كهولت سن به ايشان اجازه نمي‌داد كه مطالب را به طور منظم بيان كنند، ايراد و اشكال بگيرند. ولي امام (ره)، جوان‌تر بودند و در مطالب علمي، فلسفي و عرفاني تبجّر خاصي داشتند؛ و از طرفي، مطالب اصولي ايشان هم بي اندازه مورد توجه واقع شده بود. يادم هست وقتي امام، خارج اصول را در تكيه كوچه حرم شروع كردند، به علت كثرت جمعيت و كمبود جا، محل درس را به مسجد سلماسي منتقل كرديم؛ يعني تمام افراد زبده و تشنه علم، به درس امام مي‌آمدند، با اينكه در درس امام، نه شهريه‌اي و نه پولي در كار بود.»
آیه الله خلخالي، از بدو ورود به حوزه علميه قم، با مرحوم سيد مصطفي خميني، فرزند امام (ره) آشنا شد و تا پايان عمر آن مرحوم با وي دوست بود. اين آشنايي و دوستي، سبب شد كه او دروس حوزوي را با وي مباحثه كند و با امام خميني (ره) آشنا شود. وي همچنين با مرحوم آيت الله سيد جلال الدين آشتياني دوستي ديرينه داشته هم درس و هم مباحثه بود.
فعاليتهاي علمي و فرهنگي
مرحوم خلخالي، در طول عمر خود، خدمات علمي و فرهنگي بسياري را به انجام رساند. وي در طول ساليان پيش از انقلاب و پس از آن، همواره به تدريس دروس حوزوي مشغول بود.
او سالها در قم به تدريس درس خارج فقه و اصول پرداخت و شاگردان بسياري را پروراند. همچنين وي، تأليفات بسياري نيز از خود بر جاي نهاده است كه از جمله آن، مي‌توان به كتب زير اشاره كرد:
1- دماء ثلاثه؛
2- النكاح في شرح شرايع الاسلام (دو جلد)؛
3- خاطرات در تبعيد (سه جلد)؛
4- هنر و عرفان (سه جلد)؛
5- رساله توضيح المسائل؛
6- شرح القضا في شرايع الاسلام.
فعاليتهاي سياسي
مرحوم آیه الله خلخالي، با آغاز نهضت امام خميني (ره) فعاليتهاي سياسي خود را آغاز كرد؛ امّا پيش از آن نيز در منابر خود همواره از امام (ره) ياد مي‌كرد و شاه را منكوب مي‌نمود. او در آغاز جواني با گروه فداييان اسلام، به رهبري نوّاب صفوي، همكاري نزديكي داشت كه اين مسأله، در آن زمان باعث اخراج موقّت وي از مدرسه فيضيه شد. با اوج‌گيري مبارزات مردم ايران، آیه الله خلخالي نيز به صحنه آمد و رژيم شاه بارها او را دستگير كرد. او مدتي در زندان‌هاي تهران و قم زنداني شد و چهار سال به نقاط بد آب و هوا در انارك، بندر لنگه، لار، بانه، رفسنجان و رودبار تبعيد شد و تا اواخر سقوط حكومت پهلوي در بندر لنگه، در تبعيد بود. وي در دوران تبعيد نيز از راه خود دست بر نداشت و همواره به افشاگري مي‌پرداخت.
آیه الله خلخالي در مدت حضور امام (ره) در نجف، به حضور ايشان رفت و نيز در ايام حضور امام در پاريس، به آنجا رفت و دوازده روز پيش از ورود امام به ايران به كشور بازگشت. وي در كميته استقبال از امام خميني (ره) و زمينه سازي براي پيروزي انقلاب نقش مهمي را بر عهده داشت.
مرحوم خلخالي، در سالهاي پيش از انقلاب به عضويت جامعه مدرسين حوزه علميه قم در آمد و همواره در فعاليتهاي سياسي آن مركز شركت مي‌جست . امضاي وي در زير بسياري از نامه‌ها، اطلاعيه‌ها و بيانيه‌ها به چشم مي‌خورد.
با پيروزي انقلاب اسلامي ايران، با فرمان امام خميني (ره) آیه الله خلخالي محاكمه سران رژيم طاغوت را بر عهده گرفت و نخستين حاكم شرع دادگاههاي انقلاب اسلامي بود. همچنين او به سرپرستي كميته مبارزه با مواد مخدّر منصوب شد كه اين مسؤوليت، از مسؤوليت های مهم وي پس از انقلاب، به شمار مي‌آيد.
برخي مسؤوليتهاي وي پس از انقلاب اسلامي به شرح زير است:
1- نمايندگي مردم قم در مجلس شوراي اسلامي در دوره اوّل، دوّم و سوّم ؛
2- نمايندگي مردم تهران در مجلس خبرگان رهبري در دوره اوّل؛
3- سرپرستي كميته مبارزه با مواد مخدّر؛
4- نماينده امام و قاضي شرع استانهاي خوزستان و كردستان؛
5- نماينده امام براي مهار كردن غائله گنبد؛
آیه الله خلخالي، در سالهاي پاياني عمر خود در شهر قم، به تدريس خارج فقه و اصول مي‌پرداخت و سرانجام در روز چهارشنبه، پنجم آذرماه 1382 از دنيا رفت و در حرم حضرت معصومه 3 به خاك سپرده شد.
