تولد و دوران کودکی
مرحوم آیه‌الله حاج سید مهدی روحانی در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی در قم دیده به جهان گشود. پدرش مرحوم آیه‌الله حاج سید ابوالحسن روحانی از شاگردان آیات عظام سیدابوالحسن اصفهانی(ره) و حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (ره) بود. او فرزند آیه‌الله حاج سید صادق قمی مرجع و فقیه و حاکم شرع مطلق قم، از شاگردان شیخ انصاری(ره) و میرزای شیرازی بود. مادر آیه‌الله سید مهدی روحانی نیز دختر مرحوم آیه‌الله سید فخرالدین قمی، شیخ العلمای قم و نوه میرزای قمی بود ایشان هم‌درس و هم بحث مرحوم آیه‌الله شیخ عبدالکریم حائری در درس مرحوم آیه‌الله سید محمد فشارکی در سامرا بود.
دوران تحصیل
مرحوم آیه‌الله روحانی، تحصیلات حوزوی خود را زمانی آغاز کرد که به دلیل فشارهای رضاخانی و دیگر مشکلات، کمتر کسی به تحصیل در حوزه علمیه رغبت می‌کرد. او با جد و جهد به تحصیل علوم دینی رو آورد و دروس مقدمات و بخشی از دروس سطح را در اندک زمانی به پایان برد. در ۱۹ سالگی به نجف اشرف مهاجرت کرد و بخش اعظم سطوح عالی را در محضر استادان آن دیار مقدس فرا گرفت و با بازگشت به قم، بخشهای باقیمانده از دروس سطح را آموخت.
با به پایان بردن دروس دوره سطح، به درس خارج عالمان و استادان حوزه علمیه قم رفت و همزمان با فراگیری فقه و اصول، به تحصیل فلسفه و کلام و تفسیر نیز پرداخت و هماره از دروس اخلاق استادان خود نیز بی بهره نماند. او در طی این سالها به تدریس دروسی که آموخته بود نیز می‌پرداخت.
استادان و دوستان
آیه‌الله سید مهدی روحانی در سالهای تحصیل خود، علاوه بر محضر پدر، استادان بسیاری را درک کرد. او حاشیه و شرح شمسیه را نزد حاج سید مرتضی علوی فریدنی و مطول را نزد میرزا محمدعلی ادیب تهرانی و از سیوطی تا لمعه را نزد حاج شیخ جعفر صبوری قمی و حاج شیخ عبدالرزاق قاینی آموخت.
با هجرت به نجف، مکاسب را نزد آیه‌الله میرزاحسن یزدی، رسائل را نزد آیه‌الله سید یحیی مدرسی یزدی و کفایه را نزد آیه‌الله میرزاباقر زنجانی فرا گرفت و در قم، بخشهای برجای مانده رسائل ـ همچون برائت و اشتغال ـ را نزد امام خمینی(ره)، مکاسب را نزد آیه‌الله قاینی و کفایه را در محضر آیه‌الله آقای حاج میرزا ابوالقاسم روحانی (عمومی ایشان) و آیه‌الله حاج شیخ محمدعلی حائری کرمانی آموخت.
او با به پایان رساندن دروس دوره سطح، در درس خارج حضرات آیات عظام حاج سید محمد کوه‌کمری، حاج آقا حسین بروجردی، حاج سید محمد محقق داماد، شرکت کرد.
ایشان کتاب منظومه را نزد مرحوم علامه طباطبائی و سپس اسفار را پس از چهار سال نزد مرحوم آیه‌الله حاج سید احمد خوانساری آموخت. آیه‌الله سید مهدی روحانی در سالیان تحصیل خود با طلاب و فضلای بسیاری رابطه دوستی داشت و دروس فرا گرفته را با آنها مباحثه می‌کرد که از جمله آنها می‌توان از مرحوم آیه‌الله حاج شیخ محمد حسین قاینی و آیه‌الله سید موسی صدر نام برد همچنین عمده بحث‌های ایشان از سن شانزده سالگی با آیه‌الله سید موسی شبیری زنجانی صورت می‌گرفت.
فعالیتهای علمی و فرهنگی
آیه‌الله سید مهدی روحانی در طول عمر پربرکت خود، فعالیتهای علمی و فرهنگی بسیاری را به انجام رساند. او پس از اینکه مبانی علمی و دینی خود را به تکمیل رساند، خود به تدریس فقه و اصول دیگر علوم حوزوی پرداخت و از این رهگذر شاگردان بسیاری را به عالم اسلام تقدیم داشت که از جمله آنها می‌توان مرحوم استاد شیخ علی صفایی را نام برد.
آیه‌الله روحانی بیش از پنجاه سال به مباحثه فقه و تفسیر با آیات عظام و حضرات آیات شبیری زنجانی، میرمحمدی، احمدی میانجی، آذری قمی و گاه با شهید بهشتی، سید موسی صدر، موسوی اردبیلی می‌پرداخت. او در کنار مطالعات رایج حوزه‌های علمیه، به تحقیق در علوم تفسیر، حدیث، تاریخ، کلام و مذاهب اسلامی می‌پرداخت و با مقارنه و تطبیق تورات و انجیل با قرآن مجید، وجوه افتراق و اشتراک آنها را روشن می‌کرد. احاطه علمی او در این زمینه‌ها، باعث شد که بارها از سوی جمهوری اسلامی ایران به ژاپن، عربستان، ترکیه و… سفر کند و از اعتقادات شیعه دفاع نماید.
او به همراه گروهی از استادان حوزه از سالهای ۱۳۲۵ به بعد که حزب توده و دیگر احزاب التقاطی به سمت اعتقادات مردم هجوم آورده بودند، جلساتی را برپا کرد که در طی آن، به نقد مارکسیسم و مقایسه آن با فلسفه دیالکتیک پرداخته می‌شد. حاصل این جلسات رشد علمی فرهیختگان حوزه و دانشگاه و انتشار برخی از کتب مانند کتاب فیلسوف نماها نوشته آیه‌الله مکارم شیرازی بود.
آیه‌الله روحانی در بسیاری از مراکز و مؤسسات علمی و فرهنگی عضویت داشت که از آن جمله می‌توان به عضویت در هیأت علمی «مجمع فقه»، هیأت مؤسس «جامعه اسلامی ناصحین» و هیأت امنای «مؤسسه خیریه الزهراء(س)» اشاره کرد که در این مراکز به همراه دوست قدیمی خود مرحوم آیه‌الله احمدی میانجی، کوشش فراوانی را مبذول می‌داشت. او زندگی بسیار ساده و به دور از زخارف دنیوی داشت. درِ منزل او همیشه به روی محرومان باز بود و همواره غذای خود را با آنان صرف می‌کرد. همیشه در منزل او مجلس روضه اباعبدالله الحسین(ع) برپا بود و خود در مسجدی که در آن سه وعده نماز می‌خواند، به سخنرانیهای اخلاقی می‌پرداخت. اخلاق خوش او و تلاش او برای حل مشکلات دنیوی و اخروی مردم، یاد او را هماره در دل مردم قم زنده نگه داشته است.
آیه‌الله سید مهدی روحانی کتب بسیاری از خود برجای گذاشته است که برخی از آنها عبارتند از:
۱ـ فرقه‌السلفیه و تطوراتها فی التاریخ؛ ۲ـ بحوث مع اهل السنه و السلفیه؛ ۳ـ الوتر ثلاث رکعات؛ ۴ـ احادیث اهل البیت عن طرق اهل السنه؛ ۵ـ حاشیه بر تفسیر جوامع الجامع؛ ۶ـ تفسیر سوره حمد؛ ۷ـ تفسیر سوره فجر؛ ۸ـ فرهنگ فرق و مذاهب اسلامی (این کتاب توسط حجه‌الاسلام و المسلمین آقای حاج سید حسن خمینی تحقیق و چاپ گردیده است)؛ ۹ـ تقریرات درس فقه آیه‌الله محقق داماد؛ ۱۰ـ یادداشتهای فقه.
همچنین او در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی، مقاله‌هایی منتشر ساخته که برخی به شرح زیر است:
۱ـ اشاعره؛ ۲ـ فواتح سُوَر؛ ۳ـ پیشنهادی برای تعیین خط دقیق قبله؛ ۴ـ النظرات الفقهیه و الاصولیه للشیخ البهائی؛ ۵ـ مبدأ تاریخ هجری، میلادی؛ ۶ـ مقدمه بر کتاب سرّالسعاده؛ ۷ـ رساله‌ای در تجوید.
فعالیتهای سیاسی
زندگی علمی و تلاش درسی، آن مرحوم را از فعالیتهای سیاسی باز نداشت. او به همراه گروهی از استادان حوزه در سال ۱۳۴۰ طرحهایی را برای بازسازی نظام درسی حوزه تدوین کرده‌اند که این جمع، هسته اولیه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم را تشکیل میداد. از آن سال به بعد، همکاری او با جامعه مدرسین ادامه داشت و امضای او در زیر اعلامیه‌های مهم جامعه مدرسین، از جمله اعلامیه خلع ید شاه از قدرت به چشم می‌خورد.
او در پیش از انقلاب، با افشاگری، ماهیت رژیم شاه را برملا می‌ساخت و مردم را به پیروی از خط مرجعیت و اطاعت محض از حضرت آیه‌الله العظمی امام خمینی(ره) فرا می‌خواند. تلاش فراوان او در صحنه‌های سیاسی پس از انقلاب نیز ادامه داشت. او در هر موقعیت و به فراخور زمان، مردم را به حفظ و حراست از کیان اسلامی فرا می‌خواند.
در روزگاری که دشمن بعثی به خاک میهن اسلامی هجوم آورده بود، فرزندان خود را به جبهه روانه کرد که به شهادت فرزند گرامی ایشان حجه‌الاسلام سید علی روحانی انجامید. او سه دوره در مجلس خبرگان رهبری حضور داشت که دو دوره نخست آن به نمایندگی از مردم استان مرکزی و دوره سوم آن به نمایندگی از مردم قم بود.
سرانجام آیه‌الله حاج سید مهدی روحانی در پنج شنبه ۳ آذر ۱۳۷۹ در سن ۷۷ سالگی چشم از جهان فرو بست. پیکر مطهرش در روز جمعه در میان خیل عظیم مردم قم تشییع شد و آیه‌الله العظمی بهجت بر او نماز خواند و سپس در ضلع شمالی حرم مطهر به خاک سپرده شد. در بخشی از پیام مقام معظم رهبری به مناسبت ارتحال او آمده است: «رحلت این شخصیت ممتاز، فقدانی خسارت بار برای حوزه علمیه قم و دوستان و ارادتمندان ایشان محسوب می‌گردد و اینجانب این مصیبت را به حضرت بقیه‌الله (روحی فداه) و حوزه‌های علمیه و خاندان و فرزندان و بازماندگان مکرم ایشان تسلیت عرض می‌کنم».
روابط عمومی جامعه مدرسین حوره علمیه قم
