وحدت ملی در اسلام با محبت به وطن پیوند خورده است

به گزارش روابط عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، آیت‌الله محسن فقیهی با موضوع وحدت ملی و اسلامی و خطر تفرقه گفتوگویی داشته که مشروح آن در ادامه می‌آید.

*چگونه وحدت ملی و اسلامی می‌تواند باعث تقویت قدرت و عزت جامعه شود؟

وحدت ملی و اسلامی یکی از اصول بنیادین در تعالیم ائمه معصومین(ع) است که به‌عنوان ستون اصلی حفظ و تقویت جامعه اسلامی معرفی شده است. این اصل، نه‌تنها یک ارزش دینی، بلکه یک ضرورت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی برای تضمین عزت، قدرت و پیشرفت امت اسلامی است. بر اساس منابع قرآنی و روایی، از جمله آیه ۱۰۳ سوره آل‌عمران و احادیث پیامبر اکرم (ص)، امام علی(ع) و امام صادق(ع)، وحدت به‌عنوان رحمتی الهی و تفرقه به‌عنوان عذابی برای جامعه معرفی شده است.

*چگونه آیه ۱۰۳ سوره آل‌عمران بر اهمیت وحدت در جامعه اسلامی تأکید می‌کند؟

آیه ۱۰۳ سوره آل‌عمران، «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا»، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آیات قرآنی در موضوع وحدت، دستور صریحی به امت اسلامی برای چنگ زدن به ریسمان الهی و پرهیز از تفرقه ارائه می‌دهد. «حبل‌الله» در این آیه، به معنای دین خدا، قرآن، وحدت حول محور توحید و ارزش‌های مشترک اسلامی تفسیر شده است. ائمه معصومین(ع) این آیه را مبنای وحدت اسلامی قرار داده و آن را به‌عنوان راهنمایی برای ایجاد انسجام در جامعه معرفی کرده‌اند.

این آیه بر وحدت جمعی تأکید دارد، به‌گونه‌ای که واژه «جمیعاً» نشان‌دهنده ضرورت مشارکت همه افراد جامعه در این فرآیند است. ائمه معصومین(ع) با استناد به این آیه، امت را به اتحاد حول محور دین و پرهیز از اختلافات فرقه‌ای، قومی و سیاسی دعوت کرده‌اند. این دعوت، به‌ویژه در شرایطی که جامعه اسلامی با چالش‌های داخلی و خارجی مواجه بود، اهمیت بیشتری پیدا می‌کرد.

*با توجه به فرمایشات پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع)، اهمیت وحدت و خطر تفرقه در جامعه اسلامی چگونه تبیین شده و نقش وحدت ملی و همزیستی مسالمت‌آمیز در حفظ انسجام اجتماعی چیست؟

پیامبر اکرم(ص) در حدیثی که در کتاب السنه ابن ابی عاصم(جلد ۱، صفحه ۴۴) نقل شده، می‌فرمایند: «الجماعة رحمة والفرقة عذاب» (اجتماع و وحدت رحمت است و تفرقه عذاب). این کلام، به‌صورت خلاصه و گویا، اهمیت وحدت را به‌عنوان منشأ برکت و سعادت و تفرقه را به‌عنوان عامل نابودی و عذاب معرفی می‌کند. پیامبر اعظم(ص) با این سخن، وحدت را نه‌تنها یک ارزش اخلاقی، بلکه یک اصل حیاتی برای بقای جامعه اسلامی می‌دانند.

رحمت ناشی از وحدت، در تقویت پیوندهای اجتماعی، افزایش هم‌افزایی و ایجاد انسجام در برابر دشمنان خارجی نمود پیدا می‌کند. از سوی دیگر، تفرقه، با ایجاد شکاف‌های قومی، مذهبی و سیاسی، جامعه را در برابر تهدیدات آسیب‌پذیر می‌کند. این حدیث، به‌عنوان یک اصل کلی، در سیره ائمه اطهار(ع) نیز مورد تأکید قرار گرفته و راهنمای عمل ایشان در مواجهه با چالش‌های زمان خود بوده است.

خطر تفرقه و جدایی از جمع مؤمنان

امام علی(ع) در کلامی از غرر الحکم و درر الکلم (جلد ۱، صفحه ۱۷۵، حدیث ۱۱۵) هشدار می‌دهند: «إیّاکم و الفرقة فإنّ الشاذّ عن أهل الحقّ للشّیطان کما أنّ الشاذّ من الغنم للذّئب» (از تفرقه بپرهیزید، زیرا کسی که از اهل حق جدا شود، طعمه شیطان است، همان‌گونه که گوسفندی که از گله جدا شود، طعمه گرگ می‌شود). این تشبیه، به‌صورت ملموس، خطر جدایی از جمع مؤمنان را نشان می‌دهد. امام علی(ع) با این کلام، تفرقه را فرصتی برای نفوذ شیطان و دشمنان خارجی می‌دانند و وحدت را سپری در برابر این تهدیدات معرفی می‌کنند.

این سخن، به‌ویژه در دوران خلافت امام علی(ع)، که جامعه اسلامی با فتنه‌ها و اختلافات متعددی مواجه بود، اهمیت بسزایی داشت. امام علی(ع) با تأکید بر حفظ وحدت، تلاش کردند تا از پراکندگی امت جلوگیری کنند و جامعه را حول محور حق و عدالت متحد سازند.

وحدت ملی و همزیستی با همه افراد جامعه

امام علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر (نهج‌البلاغه) می‌فرمایند: «وَ أَشعِر قَلبَکَ الرّحمَهَ لِلرّعِیّهِ وَ المَحَبّهَ لَهُم وَ اللّطفَ بِهِم وَ لَا تَکُونَنّ عَلَیهِم سَبُعاً ضَارِیاً تَغتَنِمُ أَکلَهُم فَإِنّهُم صِنفَانِ إِمّا أَخٌ لَکَ فِی الدّینِ وَ إِمّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الخَلقِ». این کلام، یکی از جامع‌ترین بیانات در زمینه وحدت ملی و همزیستی است. امام علی(ع) با این سخن، حاکمان را به محبت، رحمت و لطف به مردم دعوت می‌کنند و تأکید دارند که همه افراد جامعه، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، یا برادر دینی‌اند یا در انسانیت برابرند.

این دیدگاه، وحدت ملی را فراتر از مرزهای دینی تعریف می‌کند و بر ضرورت همزیستی مسالمت‌آمیز با همه گروه‌ها تأکید دارد. امام علی(ع) با این سفارش، عدالت را به‌عنوان پایه وحدت معرفی می‌کنند، زیرا تبعیض و ظلم، زمینه‌ساز تفرقه و اختلاف است. این کلام، به‌ویژه در جوامع چندفرهنگی و چنددینی، راهنمایی عملی برای ایجاد انسجام اجتماعی است.

*سفارشات عملی امام صادق(ع) برای تحقق وحدت اسلامی چیست و چگونه این سفارشات می‌توانند انسجام اجتماعی را تقویت کنند؟

امام صادق(ع) در کلامی از عوالم العلوم و المعارف (جلد ۲۰، صفحه ۶۹۸) می‌فرمایند: «اتّقوا اللّه و تحابّوا، و تزاوروا، و تواصلوا، و تراحموا، و کونوا إخوانا بررة» (از خدا بترسید، یکدیگر را دوست بدارید، به دیدار هم بروید، با یکدیگر ارتباط داشته باشید، به هم رحم کنید و برادرانی نیکوکار باشید). این حدیث، مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های عملی برای تحقق وحدت اسلامی را ارائه می‌دهد.

امام علی(ع) با تأکید بر محبت، دیدار، ارتباط و رحم به یکدیگر، وحدت را به‌عنوان یک رفتار اجتماعی معرفی می‌کنند. این سفارشات، به‌ویژه در جوامعی که در معرض اختلافات فرقه‌ای و قومی بودند، نقش مهمی در تقویت پیوندهای اجتماعی ایفا می‌کرد. محبت و همدلی، مانع از ایجاد سوءتفاهم و دشمنی می‌شود و ارتباط مستمر، انسجام جامعه را تضمین می‌کند.

*نقش وحدت به عنوان یک استراتژی سیاسی و اجتماعی در تعالیم ائمه اطهار(ع) چگونه تبیین شده است؟

ائمه اطهار(ع) وحدت را نه‌تنها یک ارزش دینی، بلکه یک استراتژی سیاسی و اجتماعی برای حفظ عزت و قدرت امت اسلامی می‌دانستند. امام علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر، حاکمان را به ایجاد وحدت از طریق عدالت و محبت سفارش می‌کنند. این نشان می‌دهد که وحدت، نیازمند مدیریت حکیمانه و سیاست‌گذاری عادلانه است.

امام صادق(ع) نیز با تأکید بر ارتباط و محبت میان مؤمنان، به جنبه‌های اجتماعی وحدت توجه دارند. این سفارشات، به‌ویژه در دوران‌هایی که جامعه اسلامی با چالش‌های سیاسی و فرهنگی مواجه بود، نقش مهمی در حفظ انسجام شیعیان و امت اسلامی ایفا کرد.

*سیره عملی ائمه (ع) در حفظ و ترویج وحدت در جامعه اسلامی و پیامدهای تفرقه از دیدگاه آنان را توضیح دهید.

سیره عملی ائمه معصومین(ع) الگویی روشن برای ترویج وحدت است. امام علی(ع) در دوران خلافت خود، با وجود اختلافات سیاسی، تلاش کردند تا وحدت امت را حفظ کنند. ایشان با مدارا و عدالت، حتی با مخالفان خود برخورد کردند تا از تفرقه جلوگیری شود. امام حسین(ع) نیز در قیام کربلا، با تأکید بر ارزش‌های مشترک اسلامی، امت را به اتحاد حول محور حق و عدالت دعوت کردند.

پیامدهای تفرقه

تفرقه، از دیدگاه ائمه اطهار(ع)، پیامدهای مخربی برای جامعه اسلامی دارد. پیامبر اکرم(ص) آن را «عذاب» می‌دانند و امام علی(ع) جدایی از اهل حق را طعمه شیطان معرفی می‌کنند. تاریخ اسلام، به‌ویژه در دوران پس از رحلت پیامبر اعظم(ص)، نمونه‌های متعددی از آسیب‌های تفرقه را نشان می‌دهد که اهل‌بیت(ع) با آگاهی از این تجربه‌ها، بر ضرورت وحدت تأکید داشتند.

*محبت به وطن چه جایگاهی در تحقق وحدت ملی دارد و چگونه این محبت می‌تواند به پیشرفت و آبادانی جامعه کمک کند؟

وحدت ملی یکی از ارکان اساسی پایداری و شکوفایی هر جامعه‌ای است. این وحدت زمانی معنا و قدرت واقعی خود را پیدا می‌کند که با محبّت به وطن و احساس مسئولیت در برابر سرنوشت جمعی همراه باشد. در متون دینی و به‌ویژه در سخنان امیرالمؤمنین علی(ع)، اشاراتی ژرف به نقش محبّت به وطن در ساختن و آباد کردن جامعه آمده است. حضرت می‌فرمایند:

«عُمِّرَتِ الْبُلْدَانُ بِحُبِّ الْأَوْطَانِ» (تحف العقول، صفحه ۲۰۷) یعنی: «شهرها به واسطۀ محبّت به وطن آباد می‌شوند.» این سخن نشان‌دهنده پیوند عمیق میان عشق به وطن و تلاش برای پیشرفت و سازندگی است.

محبّت به سرزمین، فراتر از یک حس شخصی یا عاطفی، بنیانی اجتماعی دارد. مردمی که نسبت به وطن خود احساس دلبستگی می‌کنند، در راه توسعه، حفظ امنیت، رفع آسیب‌های اجتماعی و تقویت همبستگی ملّی تلاش خواهند کرد. این‌گونه احساسات، زمینه‌ساز همدلی و وحدت میان اقشار مختلف جامعه می‌شود و آن‌ها را از اختلافات قومی، مذهبی یا زبانی دور می‌سازد.

*چه رابطه‌ای بین عدالت اجتماعی، رفع فقر و استحکام وحدت ملی وجود دارد؟

«الْفَقِیرُ فِی الْوَطَنِ مُـمْتَهَنٌ» (عیون الحکم و المواعظ، جلد ۱ صفحه ۲۸) یعنی: «فرد فقیر در وطن خود خوار و تحقیر شده است.» این جمله توجه ما را به جنبه‌های اقتصادی وحدت ملی جلب می‌کند. برای آن‌که وحدت در جامعه ریشه‌دار شود، باید فقر، تبعیض، بی‌عدالتی و محرومیّت از بین برود. ملّتی که احساس عدالت اجتماعی نکند، نمی‌تواند پایه‌های وحدت واقعی را استوار سازد.

ائمهٔ معصومین(ع) نه تنها بر همبستگی دینی تأکید داشته‌اند، بلکه به همبستگی اجتماعی نیز بها داده‌اند. آنان مسلمانان را به رفتار نیک با یکدیگر، پرهیز از تفرقه، و تلاش برای نفع عمومی فرا می‌خوانند. در چنین دیدگاهی، وطن‌دوستی زمینه‌ساز وحدت ملی است؛ زیرا کسانی که وطن را دوست دارند، برای حفظ آرامش، استقلال، سربلندی و پیشرفت آن می‌کوشند و با هر عاملی که باعث اختلاف و جدایی شود مقابله می‌کنند.

وحدت ملی تنها با شعار به‌دست نمی‌آید، بلکه نیازمند پشتوانۀ عاطفی، دینی و فرهنگی است. محبّت به وطن یکی از همین پشتوانه‌هاست که هم از نظر عقلانی و هم از نظر شرعی، ارزشمند شمرده شده است. در سایۀ چنین وحدتی، ملت می‌تواند در برابر تهدیدهای داخلی و خارجی ایستادگی کند، و به سوی پیشرفت همه‌جانبه گام بردارد.

در نتیجه، وحدت ملی در اسلام با محبت به وطن پیوند خورده است؛ وحدتی که بر پایه‌ی عدالت، همبستگی، و مسئولیت‌پذیری اجتماعی شکل می‌گیرد و جامعه را به سوی آبادانی، عزّت، و پایداری هدایت می‌کند.

منبع: حوزه