تولد و دوران کودکی
آیه الله شیخ یوسف صانعی، در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی در روستای نیک آباد از توابع «جرقویه» در استان اصفهان در میان خانواده‌ای روحانی و دلبسته به اهل بیت : به دنیا آمد. پدرش مرحوم حجه الاسلام و المسلمین شیخ محمد علی صانعی، روحانی سرشناس و خدمتگزار به مردم بود جد ایشان مرحوم آیه الله مرحوم حاج ملایوسف هم از علمای پرهیزکار و وارسته زمان خود بودند. ایشان در فلسفه از شاگردان جهانگیرخان، در فقه از شاگردان آیه الله العظمی میرزا حبیب الله رشتی بودند. آن بزرگوار به میرزای شیرازی بزرگ رهبر نهضت تنباکو دلبستگی فراوان داشته و از مروجان ایشان بوده است. مادر آیه الله یوسف صانعی نیز شهربانو نام داشت که خود، زنی پاکدامن و متدیّن بود و در حفظ حجاب، اهتمام ویژه‌ای نشان می‌داد.
دوران تحصیل
آیه الله صانعی، در شش سالگی، در زادگاهش ـ روستای نیک آباد ـ تحصیلات خود را در مکتب خانه آغاز کرد و به آموختن قرآن و کتابهای متداول آن روزگار رو آورد. برخی از درسهای مقدماتی را نیز نزد پدرش آموخت. در سال ۱۳۲۵، با توصیه و راهنمایی پدر و به همراه برادر، راهی اصفهان شد و به تحصیل علوم حوزوی پرداخت. آغاز تحصیل او در حوزه، در زمانی بود که جامعه به دلیل دسیسه‌های رژیم پهلوی، به حوزه علمیه، روی خوش نشان نمی‌داد و طلاب علوم دینی، جایگاه شایانی در جامعه نداشتند. علاوه بر این، حوزه‌های علمیه نیز در بُعد اقتصادی و مالی، وضعیت خوبی نداشتند.
وی پس از حضور در اصفهان، به مدرسه علمیه کاسه گران رفت و دروس مقدمات را نزد استادان آن مدرسه فرا گرفت. سپس، در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی، برای ادامه تحصیلات، به حوزه علمیه قم رهسپار شد. در قم نیز به مدرسه علمیه آقا سید صادق، واقع در محلّه گذرقلعه سکونت گزید. تلاش علمی وی، سبب شد که دوره سطح را در چهار سال به پایان رساند و در سال ۱۳۳۴ در آزمون عمومی فارغ التحصیلان دوره سطح شرکت کند و رتبه اول را کسب نماید. این مسأله، باعث شد که آیه الله العظمی بروجردی، وی را مورد عنایت و تشویق خود قرار دهد.
با پایان یافتن دوره سطح، در حالی که هیجده سال بیش نداشت، به درس خارج استادان حوزه علمیه قم رفت؛ از جمله در دروس امام خمینی (ره) شرکت جست و تا زمان تبعید امام (ره) به نجف، همواره از شاگردان ممتاز درس او بود. وی در طی این سالها، از تدریس دروس حوزوی و نیز تبلیغ احکام و معارف اسلامی در نقاط مختلف کشور غافل نبود و به این، اهتمام ویژه‌ای داشت.
استادان و دوستان
آیه الله یوسف صانعی، در طول دوران تحصیل خود به محضر استادان بسیاری شرفیاب شد. وی در اصفهان، کتاب سیوطی را نزد ادیب معروف، مرحوم معلّم حبیب آبادی، نویسنده کتاب مکارم الا´ثار، و مغنی را نزد مرحوم یدالله پورهادی فرا گرفت. پس از عزیمت به قم نیز، کتاب معالم الاصول و بخشی از کتاب شرح لمعه را نزد آیه الله ستوده آموخت و در درس قوانین و رسائل، آیه الله موسی صدر شرکت کرد. بخشی از رسائل و مکاسب را نزد آیه الله مشکینی و نیز کتاب منظومه و بخشی از مکاسب را نزد آیه الله منتظری آموخت. بخشهای پایانی مکاسب و جلد اوّل کفایه را نیز، نزد آیه الله فکور فرا گرفت. برای آموختن جلد دوم کفایه نیز به درس آیه‌الله شیخ عبدالجواد جبل عاملی رفت.
با پایان یافتن دوره سطح، به درس خارج آیه الله بروجردی (ره) رفت و حدود یک سال از درس آن مرجع عظیم الشأن بهره برد. وی ویژگی تفقّه آیه الله بروجردی را، ریشه یابی و بیان پیشینه بحث، تکیه بر فتوا و نظر قدما، توجه به فتوای فقهای اهل سنت، توجه کافی به روایت، تطبیق فقه شیعه با فتاوای اهل سنت و جمع بندی مطالب می‌داند.
وی در سال ۱۳۳۴، به درس خارج امام خمینی (ره) رفت و سالهای متمادی از محضر وی بهره برد. وی شاگرد پروری، تکیه بر ارزشها، شناخت دقیق موضوع را از ویژگیهای درس امام خمینی (ره) می‌داند و ایشان نیز نسبت به حضرت آیه الله صانعی عنایت و لطف ویژه‌ای داشتند که تبلور لطف و بزرگواری حضرت امام خمینی ۷ هنگام معرفی ایشان به عنوان دادستان کل کشور می‌باشد آنجا که می‌فرمایند «من آقای صانعی را مثل یک فرزند بزرگ کرده‌ام آقای صانعی وقتی که سالهای طولانی در مباحثاتی که ما داشتیم تشریف می‌آوردند ایشان بالخصوص می‌آمدند با من صحبت می‌کردند و من حظ می‌بردم از معلومات ایشان، و ایشان یک نفر آدم برجسته‌ای در بین روحانیون است و مرد عالمی است». (صحیفه امام ج ۱۷ ص ۲۳۱)
با تبعید امام خمینی (ره) از ایران به عراق، آیه الله صانعی، مدتی در درس آیه الله محقق داماد (ره) و آیه الله اراکی (ره) حاضر شد و از محضر ایشان بهره‌های فراوان برد.
فعالیتهای علمی و فرهنگی
آیه الله یوسف صانعی، تا کنون فعالیتهای علمی و فرهنگی بسیاری را به جامعه اسلامی ایران ارزانی داشته است. او در طول سالیان تحصیل و پس از آن، بارها به مناطق گوناگون کشور سفر کرده و به تبلیغ معارف اهل‌بیت : پرداخته است. همچنین از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷ به طور مستمر، هر هفته از قم به تهران سفر می‌کرده و در مساجد و کانونهای فرهنگی مختلف شهر، جلسات سخنرانی بر پا می‌نموده است. این تلاش پیگیر از وی، خطیبی توانا و واعظی برجسته ساخته است.
آیه الله صانعی، همزمان با آغاز درس خارج ـ سال ۱۳۳۴ ـ به تدریس علوم حوزوی روی آورد و ابتدا، کتابهای دوره مقدمات را تدریس می‌نمود. سپس به طلاب مدرسه علمیه حقانی که در آن روزگار، در چارچوب علمی ویژه‌ای درس می‌خواندند، دروس مختلف دوره‌های مقدمات، سطح و خارج را آموزش می‌داده است که حاصل آن، ظهور بسیاری از علما و محققان حوزه علمیه و مسؤولان اجرایی کشور است. در طول ۱۸ سال، تدریس کتاب مکاسب در مسجد امام حسن عسکری ۷ ، کتاب کفآیه الاصول و درس خارج فقه در مدرسه حقانی از برنامه‌های روزانه وی در آن ایام بوده است.
وی تدریس خارج فقه را در سال ۱۳۴۴ و تدریس خارج اصول را در سال ۱۳۵۲ آغاز کرده است که تدریس خارج اصول در سال ۱۳۷۳ پایان یافته و تدریس خارج فقه تا هم اکنون ادامه دارد. مبنای دروس خارج فقه ایشان تحریر الوسیله حضرت امام خمینی ۷ می‌باشد که تا کنون کتابهای ذیل را تدریس فرموده‌اند: ۱ـ کتاب الزکاه ۲ـ کتاب الحج ۳ـ کتاب النکاح ۴ـ کتاب الطلاق ۵ـ کتاب الخلع و المبارات و الایداء ۶ـ کتاب الاطعمه و الاشربه ۷ـ کتاب الارث ۸ـ کتاب القضاء ۹ـ کتاب الشهادات ۱۰ـ کتاب الحدود ۱۱ـ کتاب القصاص ۱۲ـ کتاب الدیات و مسائل مستمدثه‌ای از ارث، طلاق، وقف و ربا.
آیه الله صانعی، تا کنون کتب فراوانی را تألیف نموده است که به برخی از آنان اشاره می‌رود:
1ـ فقه الثقلین کتاب القصاص
2ـ فقه الثقلین کتاب الطلاق (تقریرات)
3ـ تقریرات درسهای خارج حضرت امام خمینی ۷
4ـ رساله‌ای در قاعده فراغ و تجاوز
5ـ رساله لاضرر
6ـ حاشیه بر عروه الوثقی و ملحقات عروه الوثقی (آماده چاپ)
7ـ حاشیه بر تحریرالوسیله (آماده چاپ)
8ـ فقه الثقلین کتاب الارث (در دست تألیف)
9ـ فقه الثقلین کتاب النکاح (در دست تألیف)
10ـ رساله توضیح المسائل
11ـ مجمع المسائل ۲ جلد
12ـ احکام نوجوانان
13ـ احکام بانوان
14ـ استفتائات قضایی که در دو جلد جزایی ـ حقوقی برای اولین بار آماده چاپ می‌باشد.
ایشان هم اکنون مشغول نوشتن حاشیه بر کتاب مجمع الفائده و البرهان مرحوم محقق اردبیلی می‌باشد که تا کنون هفت جلد از آن را به اتمام رسانده‌اند و آماده چاپ می‌باشد.
فعالیتهای سیاسی
آیه الله صانعی در پیش از انقلاب و پس از آن، فعالیتهای سیاسی گسترده‌ای را به انجام رسانده است او که همزمان با شرکت در درس فقه و اصول امام خمینی (ره)، اصول نهضت و مبارزه بر ضد طاغوت را می‌آموخت، در زمان رژیم شاه، بارها و بارها به افشای ماهیت خاندان پهلوی و استعمارگران شرق و غرب می‌پرداخت.
از مهم‌ترین گروههای فعال در حوزه علمیه قم، در آن سالها، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود. اعضای این مرکز، در طی جلسات گوناگون، ضمن بررسی وضعیت جامعه، به مناسبت‌های گوناگون اعلامیه‌ها و بیانیه‌های بسیاری بر ضد رژیم شاه صادر می‌کردند.
آیه الله صانعی در آن جلسات حضور مستمر داشت و نام و امضای او در بسیاری از آن اعلامیه‌ها به چشم می‌خورد. از جمله، بیانیه خلع ید شاه بود که نقطه عطفی در مبارزات حوزه علمیه بر ضد شاه محسوب می‌شود.
آیه الله صانعی، در ایام تبلیغی نیز در شهرهای گوناگون، ماهیت رژیم طاغوت را افشا می‌کرد و مردم را برای مبارزه فراگیر آماده می‌ساخت. از جمله می‌توان به سخنرانیهای وی در رفسنجان اشاره کرد که به احضار و ممنوعیت وی از منبر منجر شد؛ امّا آیه الله صانعی به افشاگریهای خود ادامه می‌داد و به همین دلیل، مدتی نیز متواری بود.
آیه الله صانعی در سال ۱۳۵۷، در حالی که برای سخنرانی به مسجد جامع بازار تهران می‌رفت دستگیر شد و به همراه امام جماعت مسجد ـ آیه الله حاج آقا مجتبی تهرانی ـ به کلانتری برده شد. در بازداشت، علاوه بر توهینها و آزارهای روحی، متحمل ضربات بدنی بسیاری نیز شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، فعالیتهای سیاسی آیه الله صانعی، همچنان ادامه داشت. وی پس از پیروزی انقلاب، در مسؤولیتهای اجرایی گوناگونی نقش ایفا کرد که برخی از آنها به شرح زیر است:
1. دادستانی کل کشور با حکم امام خمینی(ره) از تاریخ ۱۹/۱۰/۱۳۶۱ الی ۱۸/۴/۱۳۶۴؛
2. عضویت در شورای نگهبان با حکم امام خمینی(ره) از تاریخ ۱/۱۲/۱۳۵۸ الی ۱۹/۱۰/۱۳۶۱؛
3. نمایندگی امام در شورای بازسازی مناطق جنگی؛
4. امامت جمعه قم با حکم امام خمینی(ره)؛
5. عضویت در مجلس خبرگان رهبری در دوره اول به نمایندگی به عنوان نفر دوم از مردم تهران؛
6. عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام با حکم امام خمینی(ره)؛
آیه الله صانعی هم اکنون در قم حضور دارد و به تدریس خارج فقه و اصول می‌پردازد.
