تولد و دوران كودكي
آیه‌الله شيخ جعفر سبحاني در بيستم فروردين ۱۳۰۸ هجري شمسي در تبريز در ميان خانواده علم و تقوا به دنيا آمد. پدرش مرحوم آیه‌الله حاج شيخ محمدحسين سبحاني خياباني، از عالمان و فقيهان تبريز بود كه سالها در محضر عالمان تبريز و نجف همچون سيد محمد كاظم يزدي و شيخ الشريعه اصفهاني درس آموخته و از محضر استاداني چون آیه‌الله العظمي ميرزامحمد تقي شيرازي، آیه‌الله العظمي حاج سيد ابوالحسن اصفهاني و آیه‌الله العظمي حاج شيخ عبدالكريم حائري اجازه اجتهاد گرفته بود. او تأليفاتي از خود به جاي گذاشت و در سن ۹۳ سالگي چشم از جهان فرو بست.
دوران تحصيل
آیه‌الله سبحاني پس از به پايان رساندن دوره ابتدايي به مكتب خانه مرحوم ميرزا محمود فاضل رفت و به فراگيري كتابهايي چون نصاب الصبيان، گلستان، بوستان، و ابواب الخيان پرداخت. در ۱۴ سالگي به مدرسه علميه طالبيه تبريز رفت و دروس مقدمات را به جد و جهد فراوان فرا گرفت. تلاش وي در آن سالها به حدي بود كه خود، منشأ تأليف دو كتاب در آينده به نامهاي معيارالفكر (در منطق) و مهذب البلاغه (در معاني و بيان و بديع) شد.
تحولات آذربايجان و ظهور فرقه دموكرات به رهبري پيشه‌ور و غلام يحيي (در شهريور ۱۳۲۵) و تشكيل حكومت وابسته به شوروي، عرصه را براي تحصيل در تبريز تنگ كرده بود. از اين رو استاد سبحاني در مهرماه ۱۳۲۵ در حالي كه دروس مقدمات و بخشي از دروس دوره سطح را به پايان رسانيده بود، وارد حوزه علميه قم شد. در قم نيز دروس باقيمانده از سطح را به پايان برد و سپس به درس خارج عالمان و بزرگان حوزه علميه قم همچون آیه‌الله العظمي بروجردي(ره)، آیه‌الله العظمي حجّت و آیه‌الله العظمي امام خميني(ره) راه يافت و از محضر آنان بهره‌هاي بسيار برد.
تحصيلات آیه‌الله سبحاني به اصول و فقه منحصر نماند و وي در تبريز و قم، در علوم عقلي نيز مهارتهاي بسيار كسب كرد و از محضر استادان فرهيخته‌اي چون علامه سيد محمد حسين طباطبايي(ره) بهره‌هاي بسيار برد. وي همچنين در دروس اخلاق استادان خود با جديت شركت مي‌كرد تا همواره علم را با عمل درآميزد و به بارگاه كمال بار يابد.
استادان و دوستان
آیه‌الله شيخ جعفر سبحاني در سالهاي تحصيل خود به محضر استادان و فرزانگان بسياري شرفياب شد. او كه متون ادب پارسي را در مكتب خانه در محضر ميرزا محمود فاضل فرا گرفته بود، در مدرسه طالبيه تبريز، علوم ادبي را نزد مرحوم حاج شيخ حسن نحوي و مرحوم شيخ علي‌اكبر نحوي آموخت. او بخشي از مطول، منطق منظومه و شرح لمعه را در محضر علامه ميرزامحمد علي مدرس خياباني ـ صاحب ريحانه‌الادب ـ فرا گرفت. اين همه در پنج سال به پايان رسيد.
با ورود به قم، باقي مانده رسائل را نزد آیه‌الله ميرزامحمد مجاهدي تبريزي(ره) و آیه‌الله ميرزااحمد كافي(ره) و كفآیهالاصول را نزد آیه‌الله‌العظمی سيدمحمدرضا گلپايگاني(ره) فرا گرفت. سپس به درس خارج فقه و اصول آیه‌الله العظمي بروجردي(ره)، آیه‌الله العظمي سيد محمد حجت كوهكمري(ره) و آیه‌الله العظمي امام خميني(ره) رفت و سالها از محضر آنان خوشه‌چيني كرد.
او در تبريز به محضر آیه‌الله حاج سيد محمد بادكوبه‌اي(ره) رفت و شرح قواعد العقائد علامه را فرا گرفت و در درسهاي منطق و فلسفه آیه‌الله سيدمحمد حسين طباطبايي(ره) شركت كرد و شرح منظومه و بخش اعظم اسفار را نزد وي فرا گرفت و همزمان در جلسه شبهاي پنج شنبه و جمعه او كه در آن فلسفه مادي به نقد كشيده مي‌شد، حضور داشت. حاصل آن جلسات نگارش كتاب «اصول فلسفه و روش رئاليسم» بود كه استاد سبحاني به درخواست علامه طباطبايي جلد اول آن را به عربي ترجمه كرد.
آیه‌الله سبحاني در سالهاي تحصيل و پس از آن با بسياري از طلاب و فضلاي آن روزگار رابطه دوستي داشته است كه از آنها مي‌تواند آیه‌الله العظمي مكارم شيرازي، آیه‌الله اميني، شهيد آیه‌الله مرتضي مطهري و شهيد آیه‌الله مفتح را نام برد.
فعاليتهاي علمي و فرهنگي
آیه‌الله شيخ جعفر سبحاني در سالهاي عمر خود خدمات علمي و فرهنگي بسياري را به عالم اسلام ارزاني داشته است. او تا پايان دوره اول درس اصول امام(ره) حضور داشت و مجموع درسهاي ايشان را تحرير نمود و آن را به چاپ رسانيد. اين مسأله موجبات تشكر امام(ره) و خرسندي اهل علم را فراهم آورد؛ شگفت آنكه آیه‌الله سبحاني هنگام چاپ اين اثر، ۲۸ سال بيشتر نداشت!
استاد سبحاني از آغازين سالهاي تحصيل به تدريس دروس فرا گرفته پرداخت، به گونه‌اي كه ۷ سال مطول، چند دوره معالم الاصول و شرح لمعه، ۷ دوره رسائل، چند دوره مكاسب و كفايه و ۵ دوره شرح منظومه را تدريس كرد. وي چهار دوره كامل خارج اصول و حدود ۲۵ سال خارج فقه را به طلاب فاضل حوزه علميه قم درس داده است. در درس وي بيش از ۶۰۰ نفر شركت مي‌كنند و از آن بهره‌هاي فراوان مي‌برند. استاد معظم سالهاي بسياري به تدريس اسفار پرداخته و در طي اين سالها از تدريس عقايد، رجال، درايه، تاريخ اسلام و تشيع، ملل و نحل، تفسير و ادبيات نيز غافل نمانده است. بسياري از استادان امروز حوزه علميه قم از شاگردان آیه‌الله سبحاني به شمار مي‌روند و به اعتراف خود، از درس آن استاد بزرگوار بهره بسيار برده‌اند.
از فعاليتهاي مهم او در اين عرصه، شركت در تأسيس مجله مكتب اسلام است. اين نشريه كهنسال‌ترين نشريه حوزه علميه قم است كه تأسيس آن به سالهاي ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸ برمي‌گردد. در آن روزگار خلاهاي بسياري در نگرشهاي جوانان به سبب نفوذ فرهنگ غرب و كمونيسم وجود داشت. از اين رو گروهي از فضلاي حوزه تصميم گرفتند تا با انتشار مجله‌اي افكار صحيح اسلامي را به جامعه انتقال دهند. اين نشريه در اندك زماني با تيراژي حدود ۱۰۰ هزار منتشر مي‌شد. استاد سبحاني هم اكنون صاحب امتياز اين نشريه است و مجله تحت سرپرستي وي به حيات خود ادامه مي‌دهد.
تفسير موضوعي قرآن از نوآوريهاي آیه‌الله جعفر سبحاني بود. او با چاپ تفسير «مفاهيم القرآن» در هفت جلد به زبان عربي، موجبات خرسندي بزرگاني چون علامه طباطبايي، شيخ محمدتقي شوشتري، محمدجواد مغنيه و شهيد سيد محمدباقر صدر را فراهم آورد. سپس با توجه به نياز شديد به نگارش تفسير فارسي قرآن، كتاب منشور جاويد قرآن در چهارده جلد را منتشر كرد.
آیه‌الله سبحاني همواره به دگرگوني در نظام آموزشي حوزه‌ها مي‌انديشيد و از اين رهگذر، كتابهاي آموزشي بسياري را با شيوه نو و متناسب با زمان نگاشته است. اين كتاب در رشته‌هاي اصول، فقه، عقايد، تفسير، رجال و درايه نگاشته شده و بسياري از آنها هم اكنون به متون درسي حوزه‌هاي علميه تبديل شده است.
از خدمات مهم فرهنگي آیه‌الله سبحاني، تأسيس مؤسسه تحقيقاتي امام صادق(ع) است. اين مؤسسه كه در سال ۱۳۵۹ و در روز عيد غدير تأسيس شد به تربيت و آموزش استعدادهاي جوان براي پژوهش در مسائل اسلامي، احياي متون اسلامي، نقد آثار روز، پاسخ به پرسشها و شبهات ديني و انتشار جزوه‌هاي مختصر در مسائل اسلامي مي‌پردازد. كتابخانه اين مركز حدود ۴۴ هزار جلد كتاب دارد كه همگي در اختيار پژوهشگران است.
آیه‌الله سبحاني با ايجاد رشته تخصصي كلام و جذب طلاب مستعد در آن رشته، گام مهمي در اعتلاي مباحث كلامي در دنياي امروز برداشته است. او در هر زمان با توجه به نيازهاي روز در راه اعتلاي اسلام تلاش كرده و همواره از كيان تشيع در برابر شبهه‌ها و انحرافات ـ بويژه ظهور مكاتبي چون وهابي‌گري ـ دفاع مي‌كرده است. او بارها در مجامع فرهنگي حضور داشته و ضمن سخنراني يا ارائه مقاله باعث گرمي آن محافل بوده است كه از جمله آنها ميتوان كنگره جهاني امام رضا(ع‌و، كنفرانس وحدت اسلامي، كنگره جهاني شيخ مفيد، كنگره نهج البلاغه و كنگره جهاني شيخ انصاري را نام برد. او در كنگره‌هايي كه شركت كنندگان عرب در آن بسيارند به زبان عربي فصيح سخن مي‌گويد و نفوذ كلام خويش را دو چندان مي‌سازد.
تأليفات استاد سبحاني بسيار است و ذكر نام همه آنها در اين مختصر نمي‌گنجد؛ مهم‌ترين تأليفات او به شرح زير است:
1ـ منشور جاويد قرآن (۱۴ جلد)؛ ۲ـ مفاهيم القرآن (۱۰ جلد)؛ ۳ـ اصالت روح از نظر قرآن؛ ۴ـ التوحيد و الشرك في القرآن الكريم؛ ۵ـ شورا در قرآن و نهج البلاغه؛ ۶ـ احمد موعود انجيل؛ ۷ـ مكتب وحي؛ ۸ـ خاتميت از نظر قرآن و حديث و عقل؛ ۹ـ مرزهاي اعجاز؛ ۱۰ـ برهان رسالت؛ ۱۱ـ شناخت صفات خدا؛ ۱۲ـ آشنايي با اصول اسلام ؛ ۱۳ـ جهان بيني اسلامي؛ ۱۴ـ الهيات و معارف اسلامي؛ ۱۵ـ نيروي معنوي پيامبران؛ ۱۶ـ رسالت جهاني پيامبران؛ ۱۷ـ في ظلّ اصول الاسلام؛ ۱۸ـ معاد انسان و جهان؛ ۱۹ـ راه خداشناسي؛ ۲۰ـ مصدرالوجود؛ ۲۱ـ جبر و اختيار؛ ۲۲ـ حسن و قبح عقل؛ ۲۳ـ توسل؛ ۲۴ـ البداء في الكتاب والسنه؛ ۲۵ـ آگاهي سوم؛ ۲۶ـ رهبري امت؛ ۲۷ـ پيشوايي از نظر اسلام؛ ۲۸ـ سرنوشت از ديدگاه قرآن و حديث و عقل؛ ۲۹ـ شفاعت از ديدگاه قرآن و حديث و عقل؛ ۳۰ـ كاوشهايي پيرامون ولايت؛ ۳۱ـ مفهوم العباده في الكتاب و السنه؛ ۳۲ـ رويه الله؛ ۳۳ـ الزياره؛ ۳۴ـ اصول الفلسفه؛ ۳۵ـ فلسفه اسلامي و اصول ديالكتيك؛ ۳۶ـ نظريه‌المعرفه؛ ۳۷ـ سرنوشت از ديدگاه علم و فلسفه؛ ۳۸ـ شناخت در فلسفه اسلامي؛ ۳۹ـ هستي‌شناسي در مكتب صدرالمتألهين؛ ۴۰ـ تحليلي از فلسفه ماركس؛ ۴۱ـ نيروي محرك تاريخ؛ ۴۲ـ المواهب في احكام المكاسب؛ ۴۳ـ المختار في احكام الخيار؛ ۴۴ـ نظام الارث في الشريعه الاسلاميه الغراء؛ ۴۵ـ نظام الطلاق في الشريعه الاسلاميه الغراء؛ ۴۶ـ نظام المضاربه في الشريعه الغراء؛ ۴۷ـ كتاب الخمس؛ ۴۸ـ قاعدتان فقهيتان؛ ۴۹ـ الاعتصام بالكتاب و السنه؛ ۵۰ـ نظام النكاح في الشريعه الاسلاميه الغراء؛ ۵۱ـ سبع مسائل؛ ۵۲ـ تهذيب الاصول (۳ جلد)؛ ۵۳ـ المحصول في علم الاصول (۴ جلد)؛ ۵۴ـ الرسائل الاربع؛ ۵۵ـ فروغ ابديت؛ ۵۶ـ فروغ ولايت؛ ۵۷ـ زندگاني امامان به زبان ساده؛ ۵۸ـ الائمه الاثني عشر؛ ۵۹ـ تاريخ اسلام؛ ۶۰ـ كليات في علم الرجال؛ ۶۱ـ اصول الحديث و احكامه؛ ۶۲ـ بحوث في الملل و النحل (۸ جلد)؛ ۶۳ـ فرهنگ عقايد و مذاهب اسلامي (۴ جلد)؛ ۶۴ـ مع الشيعه الاماميه في عقائدهم؛ ۶۵ـ الشيعه في موكب التاريخ؛ ۶۶ـ الشيعه و علم الكلام عبرالقرون الاربعه؛ ۶۷ـ آيين وهابيت؛ ۶۸ـ الوهابيه في الميزان؛ ۶۹ـ بازگشت به عصر ايمان؛ ۷۰ـ رمز پيروزي مردان بزرگ؛ ۷۱ـ پرسشها و پاسخها.
فعاليتهاي سياسي
آیه‌الله شيخ جعفر سبحاني در عمر شريف خود همواره در فعاليتهاي سياسي و انقلابي حضور داشته است. او كه از نخستين گروندگان به نهضت امام خميني(ره) بود، با شركت در جلسات جامعه مدرسين حوزه علميه قم، در تلاشهاي سياسي آن مركز سهيم بود و امضاي او در بسياري از اعلاميه‌هاي آن نهاد مقدس به چشم مي‌خورد.
آیه‌الله سبحاني به امر و ترغيب امام(ره) در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسي به نمايندگي از مردم آذربايجان شرقي حضور داشت و در آن مجلس محترم، در تنظيم قانون اساسي نقش بسزايي ايفا كرد؛ به گونه‌اي كه دقت و ژرف نگري او مورد قدرداني شهيد بهشتي(ره) قرار گرفت.
آیه‌الله سبحاني در صحنه‌هاي گوناگون انقلاب حضور داشته و همواره به مبارزه با خط انحراف از مباني اسلام مي‌پرداخته است. او در باره وهابي‌گري و خطر آن كتابها و مقالات گوناگوني نگاشته و در كنفرانسهاي داخلي و خارجي به دفاع از اسلام سعي فراوان داشته است. آیه‌الله سبحاني هم اكنون در قم به تربيت طلاب و تدريس اشتغال دارد.
او براي دفاع از حقيقت در كنگره‌اي در تركيه به عنوان معرفي شيعه كه از طرف «سازمان وقف» ترتيب داده شده بود، شركت كرد، هدف تأسيس كنگره محكوم كردن شيعه بود، ولي به تلاش ايشان و ديگر اعضاي هيأت اعزامي نتيجه معكوس گرديد، و شيعه به نحو احسن معرفي شد، تفصيل اين سفر را در كتاب «در سرزمين خاطره‌ها» مي‌خوانيد.
اخيراً، از طرف وزراي علوم «مغرب» براي سخنراني پيرامون فقه و اصول شيعه، دعوتي به عمل آمد، و وي توانست در پنج دانشگاه آنجا در استان‌هاي مختلف درباره دو موضوع سخنراني كند، از آنجا كه به دور از تعصب بود اثر خوبي بخشيد مجموع اين سخنراني‌ها تحت عنوان «بر كرانه جبل الطارق» در دست انتشار است.
