تولد و دوران کودکی
آیه الله محمد صادق صادقی گیوی مشهور به خلخالی، در اوّل مرداد ماه ۱۳۰۵ هجری شمسی در روستای گیوی، از توابع خلخال، و در خانواده‌ای مذهبی به دنبال آمد. پدرش کربلایی یدالله و مادرش ام البنین بود و هر دو، عاشق اهل بیت(سلام الله علیهم) و روحانیت شیعه بودند. آیه الله خلخالی، در چنین خانه‌ای رشد نمود و در آغاز به تحصیلات کلاسیک پرداخت.
دوران تحصیل
آیه الله خلخالی، با به پایان رساندن ششم ابتدایی، برای ادامه تحصیل به اردبیل رفت و علوم حوزوی را آغاز کرد. از امثله تا صمدیه را در آنجا و به مدت یک سال خواند. سپس در ۱۷ سالگی، با سفارش پدر به حوزه علمیه قم رفت و درسهای حوزوی را از سیوطی در آن حوزه مبارک آغاز کرد.
با به پایان رساندن دروس سطح، به درس خارج استادان بزرگ آن روزگار رفت و از محضر عالمان بسیاری، از جمله آیه الله بروجردی، علامه طباطبایی و امام خمینی (ره) بهره برد. او در طول دوران تحصیل، همواره مورد لطف و عنایت استادان بود و به جدّ و جهد تحصیلات حوزوی را دنبال می‌کرد؛ به گونه‌ای که به گفته خود، در طول سیزده سال شرکت در درس امام خمینی (ره)، حتی یک روز هم در درس ایشان غایب نبوده است، مگر اینکه بیماری یا مسافرت ضروری برایش پیش آمده باشد.
استادان و دوستان
آیه الله خلخالی در دوران تحصیل خود، از محضر استادان گرانمایه‌ای بهره برد. از جمله استادان وی می‌توان حجج اسلام و آیات عظام، عباسعلی نجف آبادی، شیخ علی پناه اشتهاردی، سید رضا بهاء الدینی، حسینعلی منتظری، عبدالجواد اصفهانی، مجاهد تبریزی، حجّت، سید محمد حسین بروجردی، علامه طباطبایی و امام خمینی (ره) را نام برد.
وی به مدت سیزده سال در درس خارج اصول و فقه امام (ره) شرکت جُست و در ایام سوگواری اهل‌بیت : برای شرکت در مراسم روضه خوانی به منزل امام (ره) می‌رفت. وی درباره درس امام (ره) می‌گوید: «درست است که آقای بروجردی یک محقق بود، امّا کهولت سن به ایشان اجازه نمی‌داد که مطالب را به طور منظم بیان کنند، ایراد و اشکال بگیرند. ولی امام (ره)، جوان‌تر بودند و در مطالب علمی، فلسفی و عرفانی تبجّر خاصی داشتند؛ و از طرفی، مطالب اصولی ایشان هم بی اندازه مورد توجه واقع شده بود. یادم هست وقتی امام، خارج اصول را در تکیه کوچه حرم شروع کردند، به علت کثرت جمعیت و کمبود جا، محل درس را به مسجد سلماسی منتقل کردیم؛ یعنی تمام افراد زبده و تشنه علم، به درس امام می‌آمدند، با اینکه در درس امام، نه شهریه‌ای و نه پولی در کار بود.»
آیه الله خلخالی، از بدو ورود به حوزه علمیه قم، با مرحوم سید مصطفی خمینی، فرزند امام (ره) آشنا شد و تا پایان عمر آن مرحوم با وی دوست بود. این آشنایی و دوستی، سبب شد که او دروس حوزوی را با وی مباحثه کند و با امام خمینی (ره) آشنا شود. وی همچنین با مرحوم آیت الله سید جلال الدین آشتیانی دوستی دیرینه داشته هم درس و هم مباحثه بود.
فعالیتهای علمی و فرهنگی
مرحوم خلخالی، در طول عمر خود، خدمات علمی و فرهنگی بسیاری را به انجام رساند. وی در طول سالیان پیش از انقلاب و پس از آن، همواره به تدریس دروس حوزوی مشغول بود.
او سالها در قم به تدریس درس خارج فقه و اصول پرداخت و شاگردان بسیاری را پروراند. همچنین وی، تألیفات بسیاری نیز از خود بر جای نهاده است که از جمله آن، می‌توان به کتب زیر اشاره کرد:
1- دماء ثلاثه؛
2- النکاح فی شرح شرایع الاسلام (دو جلد)؛
3- خاطرات در تبعید (سه جلد)؛
4- هنر و عرفان (سه جلد)؛
5- رساله توضیح المسائل؛
6- شرح القضا فی شرایع الاسلام.
فعالیتهای سیاسی
مرحوم آیه الله خلخالی، با آغاز نهضت امام خمینی (ره) فعالیتهای سیاسی خود را آغاز کرد؛ امّا پیش از آن نیز در منابر خود همواره از امام (ره) یاد می‌کرد و شاه را منکوب می‌نمود. او در آغاز جوانی با گروه فداییان اسلام، به رهبری نوّاب صفوی، همکاری نزدیکی داشت که این مسأله، در آن زمان باعث اخراج موقّت وی از مدرسه فیضیه شد. با اوج‌گیری مبارزات مردم ایران، آیه الله خلخالی نیز به صحنه آمد و رژیم شاه بارها او را دستگیر کرد. او مدتی در زندان‌های تهران و قم زندانی شد و چهار سال به نقاط بد آب و هوا در انارک، بندر لنگه، لار، بانه، رفسنجان و رودبار تبعید شد و تا اواخر سقوط حکومت پهلوی در بندر لنگه، در تبعید بود. وی در دوران تبعید نیز از راه خود دست بر نداشت و همواره به افشاگری می‌پرداخت.
آیه الله خلخالی در مدت حضور امام (ره) در نجف، به حضور ایشان رفت و نیز در ایام حضور امام در پاریس، به آنجا رفت و دوازده روز پیش از ورود امام به ایران به کشور بازگشت. وی در کمیته استقبال از امام خمینی (ره) و زمینه سازی برای پیروزی انقلاب نقش مهمی را بر عهده داشت.
مرحوم خلخالی، در سالهای پیش از انقلاب به عضویت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در آمد و همواره در فعالیتهای سیاسی آن مرکز شرکت می‌جست . امضای وی در زیر بسیاری از نامه‌ها، اطلاعیه‌ها و بیانیه‌ها به چشم می‌خورد.
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با فرمان امام خمینی (ره) آیه الله خلخالی محاکمه سران رژیم طاغوت را بر عهده گرفت و نخستین حاکم شرع دادگاههای انقلاب اسلامی بود. همچنین او به سرپرستی کمیته مبارزه با مواد مخدّر منصوب شد که این مسؤولیت، از مسؤولیت های مهم وی پس از انقلاب، به شمار می‌آید.
برخی مسؤولیتهای وی پس از انقلاب اسلامی به شرح زیر است:
1- نمایندگی مردم قم در مجلس شورای اسلامی در دوره اوّل، دوّم و سوّم ؛
2- نمایندگی مردم تهران در مجلس خبرگان رهبری در دوره اوّل؛
3- سرپرستی کمیته مبارزه با مواد مخدّر؛
4- نماینده امام و قاضی شرع استانهای خوزستان و کردستان؛
5- نماینده امام برای مهار کردن غائله گنبد؛
آیه الله خلخالی، در سالهای پایانی عمر خود در شهر قم، به تدریس خارج فقه و اصول می‌پرداخت و سرانجام در روز چهارشنبه، پنجم آذرماه ۱۳۸۲ از دنیا رفت و در حرم حضرت معصومه ۳ به خاک سپرده شد.
