تولد و دوران کودکی
آیت‌الله شیخ احمد پایانی در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی در شهر اردبیل چشم به جهان گشود. خانواده او خانواده‌ای متدین بود و پدرش، دارای قلبی پاک و باطنی با صفا بوده، به گونه‌ای که نیایش او با پروردگار به گفته بسیاری سوزناک و از صمیم دل بوده است. این پدر، هنگامی که طبق عهدنامه گلستان، بخشی از خاکِ ایران به روسیه واگذار شد، در آن مناطق زندگی می‌کرد و چون روسیه کمونیستی با مظاهر دین، به هر وجه که می‌بود، مبارزه می‌کرد، از آنجا به اردبیل نقل مکان کرد. آیت‌الله پایانی یگانه فرزند باقی مانده خانواده و بسیار مورد علاقه و عطوفت پدر و مادر بود. والدین ایشان با هم خویشاوند بوده هر دو از جانب مادر به یکی از سادات صحیح‌النسب و جلیل‌القدر منتسب می‌شوند که همواره از جهت علم و عمل سرآمد منطقه بوده‌اند.
دوران تحصیل
استاد پایانی تحصیلات خود را از پنج سالگی و در مکتب خانه آغاز کرد. در آنجا تجوید و قرائت قرآن، گلستان، نصاب الصبیان را فرا گرفت و پس از آن در مدارس دولتی، تحصیلات ابتدایی را آموخت. در چهارده سالگی و در فضای بسیار تاریک آن زمان که به تعبیر استاد ورود به سلک روحانیت استقبال از مرگ و مخالف با مصالح دنیوی و مادی به شمار می‌رفت و در زمانی که بسیاری از طلاب از حوزه علمیه خارج و بصورت گمنام به کاری دیگر مشغول می‌شدند ایشان با میل و علاقه شخصی و با تشویق و عنایت نزدیکان، به مدرسه علمیه ملا ابراهیم شتافت و دروس مقدمات را آغاز کرد. دروس مقدمات را با وجود کمی استاد و زحمات فراوان فرا گرفت. روزگار نوجوانی او با سیطره حزب توده در آذربایجان همراه بود واز این رو، هتاکی فراوان به روحانیت توسط این حزب، رو به افزونی بود. اینها خللی در عزم طلبه جوان ایجاد نکرد و در همان سالها به لباس مقدس روحانیت ملبس بود.
با اتمام دروس مقدمات برای بهره‌مندی از محضر استادان حوزه علمیه قم، راهی شهر قم شد. در قم نیز دروس دوره سطح را نزد استادان برجسته آن زمان در مدتی اندک فرا گرفت و سپس در دروس خارج فقه و اصول علمای بزرگی همچون آیت‌الله العظمی سید محمد حجّت کوه کمری (ره) و آیت‌الله العظمی سید محمد حسین بروجردی(ره) شرکت کرد و پایه‌های علمی و اجتهادی خویش را استوار ساخت. او دارای اجازه نقل روایت از استادش آیت‌الله العظمی حجّت بود. او در طی سالها از تدریس نیز باز نماند و همواره در دروس اخلاق شرکت جدی داشت تا در کنار علم، عمل خویش را با اهداف الهی و دینی منطبق سازد.
استادان و دوستان
آیت‌الله پایانی در سالهای تحصیل خود، محضر علمای بسیاری را درک کرد. او که مقدمات حوزه را در اردبیل طی کرده بود، برای تحصیل دوره سطح به قم آمد. او رسائل را نزد آیت‌الله سلطانی طباطبایی(ره) و مکاسب را نزد آیت‌الله مجاهدی (ره) فرا گرفت. برای فراگیری کفایه نیز به درس آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی (ره) رفت. سپس به درس خارج فقه آیت‌الله حاج سید محمد کوه‌کمری(ره) رفت و پس از آن در درس خارج فقه آیت‌الله العظمی سید محمد حسین بروجردی(ره) حضور یافت. بعد از آن در درس فقه و اصول آیت‌الله سید محمد محقق داماد(ره) که از درسهای مهم و فنّی آن روزگار به شمار می‌آمد، شرکت جست و مدتی نیز در درس امام خمینی(ره) و آیت‌الله العظمی گلپایگانی(ره) و آیت‌الله العظمی شریعتمداری حاضر شد.
استاد پایانی در طی این سالها از نصایح و اندرزهای استادان خود نیز بهره‌مند بود و بسیاری از آنها را، بعدها برای شاگردان خود در سطوح گوناگون باز می‌گفت.
آیت‌الله پایانی در سالهای تحصیل خود با بسیاری از طلاب فاضل آن روزگار رابطه دوستی داشت که از جمله آنها می‌توان از آیت‌الله مشکینی، آیت‌الله اردبیلی، آیت‌الله احمدی میانجی(ره)، آیت‌الله جعفر سبحانی و آیت‌الله مکارم شیرازی نام برد.
فعالیتهای علمی و فرهنگی
آیت‌الله شیخ احمد پایانی همزمان با تحصیل به تدریس اهتمام ویژه‌ای داشت بگونه‌ای که تمام کتب متداول حوزه را در سطوح مختلف تدریس فرمودند. وی ابتدا به تدریس کتابهای حاشیه ملا عبدالله و معالم الاصول پرداخت و پس از آن نزدیک به پنجاه سال به تدریس کتابهای مهم فقه و اصول مانند قوانین، شرح لمعه، رسائل، مکاسب و کفایه اشتغال داشت. درس او همواره مملو از جمعیت بود و هزاران طلبه از کوثر سخنان او بهره‌مند بودند؛ به گونه‌ای که درس ایشان از پررونق‌ترین دروس حوزه به شمار می‌آمد. از دیگر فعالیتهای علمی آیت‌الله پایانی می‌توان به شرکت در جلسه دیرپای تفسیر قرآن کریم اشاره کرد که با حضور بزرگان و فضلای حوزه تشکیل می‌گردید. از دیگر اعضای این جلسه می‌توان به افرادی همچون حضرات آیات احمدی میانجی، شبیری زنجانی، میرمحمدی، سید مهدی روحانی و آذری قمی اشاره کرد.
از ویژگیهای او، صرف کردن اکثر اوقات به مطالعه، تحقیق و مباحثه و نیز دقت شایان تحسین در برداشت از آیات و روایات برای استنباط بود. وظیفه‌شناسی از دیگر ویژگیهای او بود، به گونه‌ای که بارها از او درخواست کردند به تدریس درس خارج بپردازد و او هر بار از آن امتناع می‌ورزید و تدریس مکاسب را وظیفه خود می‌دانست. او به خوبی می‌دانست که پایه‌های اجتهاد طلاب در دوران سطح نهاده می‌شودو با توجه به کمبود استادان خبره در تدریس کتب شیخ انصاری، وقت خود را مصروف آن کرد و از هرگونه شهرت‌طلبی پرهیز داشت.
صبر و اخلاق خوش او تا آنجا بود که به طلاب اجازه می‌داد که در هر وقت از شبانه روز پرسشی دارند، مطرح سازند تا او به خوبی آن را پاسخ گوید. بی‌اعتنایی به مادیات از دیگر ویژگیهای او بود و به نظم در کارهایش، به ویژه در ساعت شروع و پایان درس بسیار اهمیت می‌داد و تعطیلی‌های دروس را موجب ضایع شدن وقت طلاب می‌دانست. از این رو با وجود بیماری‌اش تا روزی که جان در بدن داشت به تدریس می‌پرداخت.
امانت‌داری، صداقت، خیرخواهی، تعصب دینی، زهد و بی رغبتی به زخارف دنیوی از جلوه‌های روشن منش ایشان بود. تمام عمر را در خانه‌ای قدیمی و فاقد هر گونه امکانات رفاهی گذراند. به عبادت و بندگی خداوند و ارادت به خاندان عصمت و طهارت(ع) مخصوصاً حضرت سید الشهداء(ع) پایبند بود. زیارت رجبیه حضرت ثامن‌الحجج(ع) را تا حد توان بجای می‌آورد و همواره پیش از تدریس به زیارت حرم مطهر حضرت معصومه(س) مشرف می‌شد.
از استاد پایانی تألیفات بسیاری بر جای مانده است که برخی از آنها به شرح زیر است:
۱-تقریرات فقه آیت‌الله العظمی کوه‌کمری (بحث بیع)؛
۲- فهرست جامع الشّتات مرحوم میرزای قمی؛
۳- ارشاد الطالب الی حقایق المکاسب (شرح مکاسب)؛
۴- حاشیه کفایه الاصول؛
۵- حاشیه مکاسب؛
۶- رساله فی احکام الاراضی و اقسامها (در مجموعه مقالات کنگره شیخ انصاری)؛
۷- رساله فی بیع الفضولی (در مجموعه مقالات کنگره محقق اردبیلی).
تقریرات درس ایشان نیز تا به حال در دو کتاب نگاشته شده است:
۱- در کلاس درس مکاسب، نوشته رضا محمودی؛
۲- در محضر شیخ انصاری، نوشته جواد فخار طوسی.
آیت‌الله پایانی در غیر ایام درسی، به تبلیغ در مناطق مختلف کشور از جمله مناطق مرزی شمال غربی کشور که عقاید مردم در معرض تهدید بود می‌پرداخت و مردم را با مسائل دینی و سیاسی آشنا می‌ساخت که این مسافرتها تا پایان عمرش ادامه داشت.
فعالیتهای سیاسی
استاد احمد پایانی در سالیان عمر شریف خود از فعالیتهای سیاسی باز نماند و همراه با سیل خروشان ملت در براندازی رژیم منحوط پهلوی و کوتاه کردن دست ابرقدرتها و استعمارگران از ایران اسلامی، نقش بسزایی را ایفا کرد. او همواره در سخنرانیها و راهنمایی‌های خود مردم را به برپایی نظامی اسلامی، آن هم با رهبری مرجعیت دینی آن زمان، امام خمینی(ره) تشویق می‌کرد.
از فعالیتهای مهم او در عرصه سیاسی، شرکت و عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود؛ به طوری که نام او در زیر بسیاری از اعلامیه‌های مبارزاتی آن مرکز به چشم می‌خورد. او پس از انقلاب نیز همواره پشتیبان ولایت فقیه بود و مردم را به اطاعت از فرمانهای امام(ره) و مقام معظم رهبری فرا می‌خواند.
آیت‌الله شیخ احمد پایانی سرانجام پس از عمری تلاش در راه تعالی اسلام، در ۲۶ اسفند ماه ۱۳۷۵ مطابق با ذیقعده ۱۴۱۷ به جوار رحمت حق شتافت. پس از تشییع کم نظیر پیکر پاکش، آیت‌الله العظمی زنجانی بر پیکرش نماز گزارد و سپس او را در جوار مرقد استادش آیت‌الله سید محمد محقق داماد، در صحن مطهر حضرت معصومه(س) به خاک سپردند.
