تولد و دوران کودکی
حضرت آیتالله العظمی مکارم شیرازی در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی در شیراز، در خانوادهای مذهبی و دوستدار خاندان پاک پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) چشم به جهان گشود. پدرش در آغاز تاجر بازار ایران و هند بود و کم کم به کاسبی در بازار وکیل شیراز پرداخت. مادرش نیز از زنان پاکدامن و مؤمن بود که در دوران کهولت نیز از حافظه سرشار برخوردار بود و بسیاری از حوادث گذشته را به خوبی درخاطر داشت. پدران آیهاللهالعظمی مکارم شیرازی همه از نیکان و بزرگان شهر شیراز بودند.
دوران تحصیل
او تحصیلات دبستانی و دبیرستانی خود را در شیراز به پایان برد. استعداد سرشار وی در آموختن باعث شده بود که همواره از شاگردان ممتاز کلاس باشد و گاه دو پآیه تحصیلی را در یک پایه تمام کند. پس از آن آماده کسب علوم و معارف دینی شد. سقوط حکومت رضاخان، شرایطی را فراهم آورده بود که روحانی مبارز و مرجع تقلید بزرگ شیراز مرحوم آیهالله سید نورالدین حسینی شیرازی، بتواند دیگر بار حوزههای علمیه شیراز را رونق بخشد و جوانان را به کسب معارف اسلامی تشویق کند؛ به گونهای که پانصد نفر در یک نوبت، عازم حوزههای علمیه شدند. آیهاللهالعظمی مکارم شیرازی یکی از عوامل شیفتگی خود به کسب علوم دینی را سخنان و جاذبه مرحوم نورالدین حسینی شیرازی میدادند. او با ورود به حوزه علمیه شیراز، به سرعت دروس مقدمات و سطح را نزد آیهالله موحد فرا گرفت و در مدتی نزدیک به چهار سال، توانست دروس سطح را به پایان برساند؛ این خود نشان از استعداد سرشار و تلاش خستگیناپذیر وی دارد. در طی این سالها خود نیز به تدریس دروس به دیگر طلاب میپرداخت، به گونهای که به گفته خود، در روز هشت ساعت تدریس میکرد و در هجده سالگی حاشیهای بر کتاب گرانسنگ کفآیهالاصول که از کتب مشهور و دشوار علم اصول است، نگاشت.
در هجده سالگی وارد حوزه علمیه قم شد و در درس خارج استادان و علمای بزرگ آن شرکت نمود و برای آشنایی با دیدگاههای فقهی و اصولی عالمان نجف اشرف، در سال ۱۳۲۹ هجری شمسی به آن دیار سفر کرد. او پس از بهرههای فراوان از عالمان نجف و شرکت در دروس خارج آنان، در ۲۴ سالگی موفق به کسب درجه اجتهاد از آنان شد و در سال ۱۳۳۰ به دلیل نبود امکانات به ایران بازگشت و عازم حوزه علمیه قم شد.
استادان و دوستان
آیهالله العظمی مکارم شیرازی در دوران تحصیل خود، از محضر استادان بسیاری بهره برد. او بخشی از دروس مقدمات و سطح خود را نزد آیهالله موحد در شیراز فرا گرفت و همواره از دروس اخلاق و سخنرانیهای آیهالله العظمی سید نورالدین حسینی شیرازی تا زمان حیات وی، بهره برد. در قم نیز به درس خارج مرحوم آیهالله العظمی بروجردی میرفت که هوش و ذکاوت و پشتکار وی همواره مورد تحسین آن مرجع بزرگ قرار میگرفت. همچنین در دروس حضرات آیات عظام حجت کوهکمرهای و محقق داماد هم شرکت میجست.
با ورود به نجف به درس خارج آیهالله العظمی خویی رفت؛ اما تنها به درس وی اکتفا نمیکرد و همواره در بین راه و در مسجد مشکلات درسی خود را از وی میپرسید و آیهالله خویی نیز با آرامش و بزرگواری بدان پاسخ میگفت. همچنین در درس آیهالله العظمی سید محسن حکیم نیز شرکت میکرد. هنگام بازگشت از نجف بر آن شد تا از برخی علمای آن دیار، اجازه اجتهاد دریافت کند و موفق به کسب اجازه اجتهاد از آیهالله اصطهباناتی و آیهالله کاشف الغطاء شد.
آیهالله مکارم شیرازی برخی از دروس دوره سطح و مقدمات را با دوستان مباحثه مینمود، به گونهای که آن مباحثات جای خالی استاد را پر میکرد و رمز توفیق خود در امر درس و بحث را، تلاش مداوم و استفاده مفید از روزهای تعطیلی میداند.
او در دوره تحصیل با بسیاری از فضلا به مباحثه میپرداخت که از جمله آنان آیهالله دکتر بهشتی، امام موسی صدر و آیهالله شبیری زنجانی را میتوان نام برد.
فعالیتهای علمی و فرهنگی
آیهالله العظمی مکارم شیرازی تاکنون فعالیتهای علمی و فرهنگی فراوانی را انجام داده است. وی نزدیک به چهل سال است که به تدریس فقه و اصول در سطح عالی (خارج) میپردازد و در این مدت، شاگردان بسیار مبرزی تربیت نموده است که بسیاری از آنان هم اکنون در پستهای کلیدی کشور یا در حوزههای علمیه به خدمت میپردازند.
او از آغازین سالهای جوانی تاکنون به تألیف و نگارش کتب دینی اشتغال دارد، به گونهای که درآمد و مخارج زندگی او از این راه تأمین میشود و از وجوهات شرعیه برای معیشت خود استفاده نمیکند. نشریه «مکتب اسلام» که از قدیمیترین نشریات است، حاصل تلاش او و برخی از فضلای حوزه است. این نشریه، اولین نشریه حوزه است که حدود ۴۰ سال است منتشر میشود و در آن مقالههای گوناگون از فضلا و علمای حوزه علمیه به چاپ میرسد. آیهاللهالعظمی مکارم شیرازی کتب بسیاری را تاکنون نگاشتهاند که ذکر همه آنها در این مختصر، امکان نمیپذیرد و تنها برخی از آنها را برمیشمریم:
۱ـ تفسیر نمونه (نزدیک به ۳۰ جلد)؛
۲ـ تفسیر موضوعی پیام قرآن (نزدیک به ده جلد)؛
۳ـ فیلسوف نماها؛
۴ـ مدیریت و فرماندهی در اسلام؛
۵ـ زهرا، برترین بانوی جهان؛
۶ـ زندگی در پرتو اخلاق؛
۷ـ جلوه حق؛
۸ـ عود ارواح و ارتباط با ارواح؛
۹ـ پرسشها و پاسخها؛
۱۰ـ خطوط اصلی اقتصاد اسلامی؛
۱۱ـ انگیزه پیدایش مذاهب؛
۱۲ـ خدا را چگونه بشناسیم؛
۱۳ـ آفریدگار جهان؛
۱۴ـ رهبران بزرگ و مسؤلیتهای بزرگتر؛
۱۵ـ قرآن و آخرین پیامبر؛
۱۶ـ معاد و جهان پس از مرگ؛
۱۷ـ عقیده یک مسلمان؛
۱۸ـ مهدی، انقلابی بزرگ؛
۱۹ـ ارزشهای فراموش شده؛
۲۰ـ پایان عمر مارکسیسم؛
۲۱ـ آخرین فرضیههای تکامل؛
۲۲ـ آیین ما (ترجمه اصل الشیعه)؛
۲۳ـ پنجاه درس اصول عقاید برای جوان؛
۲۴ـ سرگرمیهای خطرناک؛
۲۵ـ نماز، مکتب عالی؛
۲۶ـ معراج، شق القمر، عبادت در قطبین؛
۲۷ـ معمای هستی؛
۲۸ـ فلسفه شهادت؛
۲۹ـ اسرار عقب ماندگی شرق؛
۳۰ـ چهره اسلام در یک بررسی کوتاه؛
۳۱ـ در جست و جوی خدا؛
۳۲ـ مشکلات جنسی جوانان؛
۳۳ـ آنچه باید از اسلام بدانیم؛
۳۴ـ بحثی در باره ماتریالیسم و کمونیسم؛
۳۵ـ قرآن و حدیث؛
۳۶ـ طرح حکومت اسلامی؛
۳۷ـ مناظرات تاریخی امام رضا(ع)؛
۳۸ـ رساله توضیح المسائل؛
۳۹ـ القواعد الفقهیه؛ (۴ جلد )
۴۰ـ انوارالفقاهه؛ (۴ جلد )
۴۱ـ انوارالاصول؛ (۳ جلد )
۴۲ـ تفسیرالامثل. (۲۰ جلد )
نگاشتههای آیهاللهالعظمی مکارم محدود به زمینه خاصی نیست و از وی در بیشتر علوم اسلامی، کتاب منتشر شده است. برخی از کتب وی پاسخ به شبهات روز بوده است به گونهای که میتوان گفت کتابهای معظم له، مطابق با مسائل روز نوشته شده است؛ همان گونه که تدریس ایشان نیز در علوم گوناگون با توجه به نیازهای حوزهها انجام گرفته است. از این رو سالهاست که به تدریس تفسیر و نهج البلاغه روی آوردهاند و در این گستره، شاگردان ممتازی تربیت و آثار فراوانی منتشر کرده است که از جمله آن میتوان به تفسیر نمونه و گروه تدوین کننده آن اشاره کرد.
آیهالله العظمی مکارم شیرازی همواره مدافع اصلاحات در امور حوزه و پیشرفت حوزههای علمیه بوده است. او در دوره جوانی از کسانی بود که طی نامهای به محضر آیهاللهالعظمی بروجردی، خواستار برخی اصلاحات در حوزه علمیه قم شدند. همچنین وی از مؤسسان جامعه مدرسین حوزه علمیه قم است.
از خدمات مهم آیهالله مکارم شیرازی در عرصه علم و فرهنگ تأسیس چهار مدرسه علمیه امام امیرالمؤمنین(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و امام سجادع) است که در یکی از آنها رشته تخصصی تفسیر وجود دارد و طلاب مستعد در آن، به آموختن روش صحیح تفسیر قرآن کریم میپردازند.
همچنین دارالقرآن و مجتمع خاتم الانبیاء در شیراز و زائر سرای امام صادق(ع) و امام محمد باقر(ع) در مشهد مقدس از جمله مراکزی است که توسط ایشان راه اندازی و مورد استفاده علاقهمندان قرار میگیرد.
فعالیتهای سیاسی
آیهالله العظمی ناصر مکارم شیرازی در دوران قبل از انقلاب و بعد از آن، همواره از تلاشهای سیاسی برای برقراری انقلاب اسلامی و حفظ نهضت اسلامی دریغ نمیورزید. او با درک وضعیت فکری جوانان در رژیم سابق، به توطئههای دشمنان برای ترویج تفکر التقاطی در بین طلاب و دانشجویان و رواج مارکسیسم و کمونیسم پی برده بود و در این زمینه تلاشهای شایانی را بر جای نهاد؛ از جمله کتاب «فیلسوف نماها» بود که به نقد فلسفههای غربی و ادعاهای فیلسوفان مادیگرا میپرداخت. این کتاب حدود ۳۰ بار تجدید چاپ شد و هنوز هم طراوت و جامع بودن خود را در میان دیگر کتب حفظ کرده است.
کتاب «جلوه حق» نیز به رد دیدگاههای صوفیان و درویشان میپردازد که مورد عنایت و لطف آیتالله العظمی بروجردی(ره) نیز قرار گرفت. آیهالله مکارم با تشکیل جلسات اعتقادی و مجمع علمی نجات نسل جوان، به شبهات موجود پاسخ میگفت و جوانان را به پیروی از مکتب قرآن و عترت تشویق میکرد.
در آن روزگار، وی در سرمقالههای مجله مکتب اسلام به افشاگری درباره ماهیت رژیم شاه میپرداخت که باعث توقیف آن نشریه در آن روزگار شد.
آیهاللهالعظمی مکارم شیرازی از مؤسسان جامعه مدرسین حوزه علمیه قم است و همواره با دیگر اعضای آن، به مبارزات سیاسی بر ضد رژیم شاه میپرداخته و امضای او در زیر بسیاری از بیانیهها و اعلامیهها موجود است. او در جلسات خصوصی امام خمینی(ره) شرکت میکرد و حمایت خود را از وی در پیش از انقلاب و پس از آن اعلام مینموده است. او در زمان رژیم طاغوت، بارها به ساواک احضار شد و به شهرهای «چابهار»، «مهاباد» و «انارک» تبعید شد.
آیهالله العظمی مکارم شیرازی در تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی نقش بسزایی داشته است و همواره مردم را به اطاعت از ولایت فقیه و حفظ اسلامیت و جمهوریت نظام دعوت میکرده است.
آیهالله العظمی مکارم شیرازی پس از رحلت آیهالله العظمی اراکی، با اطلاعیه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از مراجع اعلم شناخته شد و هم اکنون در قم به تربیت طلاب و پاسداشت از مکتب تشیع میپردازد.
