ولادت
معظم له چند ماه پس از رسیدن پدر بزرگوارش به حرم کریمه اهل بیت حضرت معصومه دختر امام موسی کاظم صلوات ا… علیه یعنی به شهر مقدس قم و انتخاب آن شهر به عنوان جایگاه و محل اقامت در هشتم ماه رمضان سال ۱۳۴۶ دیده به جهان گشود. و این نام ـ سید موسی ـ را مادر پدر ایشان برای بزرگداشت و احترام حضرت معصومه (علیها سلام) و تشکر از عنایت و مهمان‌نوازی آن حضرت برای معظم‌له انتخاب نمود.
خانواده بزرگوار معظم له
پدر او فقیه آگاه و پرهیزگار با ورع آیه‌الله العظمی سید احمد حسینی زنجانی (قدس سره الشریف) (۱۳۰۸ـ۱۳۹۳) است که دارای تصنیفهای بسیار در فنون مختلف بود. وی نزدیک به ۶۰ کتاب و رساله در فقه، حدیث، کلام، لغت، ادبیات و غیر آن در موضوعات دیگر در حوزه‌های معرفتی تألیف نمود.
امامت جماعت صبح و مغرب و عشای نمازگزاران حرم مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها) منحصر به ایشان بود.
و این به سبب جایگاه بسیار بلند در میان علمای اعلام شهرت به پرهیزگاری و فضائل اخلاقی وی بود. ظهرها امامت جماعت در مدرسه فیضیه را بعهده داشت و جمعیتی از علما و فضلا و اساتید حوزه علمیه به ایشان اقتدا می‌نمودند. ایشان به عنوان امام جماعت در جایی انتخاب شده بود که مأمومین را علما و افراد صالح و فضلای طلاب حوزه تشکیل می‌دادند در روزهای پایانی حیات وقتی از انجام این مهم ناتوان گردیده بود. حضرت آیه‌الله العظمی سید موسوی زنجانی به عنوان جانشین پدر انتخاب گردید.
معظم له در آن روز به سبب دارا بودن شرایط و اوصاف لازم برای تصدی امامت جماعت در این دو مکان شریف برای امر مهم امامت جماعت انتخاب گردید.
جد پدری معظم له سید عنایت‌الله (م. ۱۳۴۳) و جد مادری او سید میرعلی نقی (م ۱۳۶۷) رحمه‌ا… از علمای زنجان و مشهور به فضل و تقوی بودند. دایی معظم له آیه‌الله سید محمد ولائی (م. ۱۳۸۷) رحمه‌ا… عالمی جامع و فقیه بود.
وی از سوی آیه‌الله العظمی سید محمد حجه قدس سره (م. ۱۳۷۲) موفق به دریافت اجازه اجتهاد گردیده بود آیها… حجت این اجازه را در سال ۱۳۵۲ به ایشان داده بودند.
اجازه آیت‌الله حجت ارزش علمی ویژه‌ای داشت زیرا ایشان به عدم نرمش در اعطای اجازه اجتهاد معروف و از این جهت بسیار اهل احتیاط و پرهیز بود. به همین علت نقل شده است هنگامی که اجازه مسبوق‌الذکر بر آیه‌الله العظمی خوئی عرضه شده بود آن را با شگفتی و تقدیر از شخص اجازه گیرنده دریافت نموده بود به سبب اینکه از احتیاط و سختگیری شخص اجازه دهنده آگاهی داشت.
آغاز دروس اسلامی و حوزوی معظم له
آیه‌الله العظمی زنجانی دروس حوزوی را در سال (۱۳۵۹ ـ ۱۳۶۰) قمری آغاز نمود و مراحل مختلف کتب سطح را در خلال سه یا چهار سال به پایان رسانید. معظم‌له به حضور در درس خارج عالم جلیل القدر آیه‌الله العظمی سید صدرالدین صدر قدس سره (۱۲۹۹ـ۱۳۷۳) پرداخت. محل درس مرحوم صدر مملو از افراد فاضل و علمای بزرگ بود که معظم له کم سن‌ترین آنها بود.
اساتید ایشان در دروس خارج
معظم له در مجلس درس بسیاری از علمای مدرس خارج آن روز حاضر گردید، اما کسانی که از آبشخور زلال علمی آنان بهره برد و از معارف عمیق گوارای آنان مدت معتنابهی استفاده برد عبارت بودند از:
۱ـ فقیه محقق آیه‌الله العظمی امام بروجردی (۱۲۹۲ـ۱۳۸۰)، پس از ورود آیه‌الله بروجردی به قم در درس خارج اصول ایشان و همچنین در فقه (کتاب الغصب، کتاب الاجاره و کتاب الصلاه) شرکت نمود.
۲ـ عالم محقق آیها… العظمی سید محمد معروف به داماد قدس سره (م ۱۳۸۸) نزدیک به یک دوره کامل در درس اصول ایشان شرکت نمود و ۲۱ سال درس فقه (اندکی از کتاب الصلاه، کتاب الطهاره، کتاب الصوم، کتاب الخمس و کتاب الحج) را حضور داشت.
امتیازات درس این دو استاد محقق (قدس سرهما)
در نظر معظم له (مدظله) درس حضرت آیه‌الله بروجردی با ویژگیها و مزایایی از دیگر دروس امتیاز داشت که عبارت بودند از:
ـ در برداشتن کامل مسائل اصلی فقه (اصول متلقاه)
ـ طرح سخنان قدمای اصحاب و بررسی و تفسیر دقیق و متقن از آنها.
ـ طرح سخنان عامه
ایشان (قدس سره) توجه ویژه‌ای به طرح سخنان عامه و بررسی آن داشتند به این سبب که فقه شیعه ناظر به فقه عامه است، موارد اشتباه آن را رد و موارد صحیح را امضاء می‌نماید و به قول ایشان قدس سره فقه شیعه به منزله تعلیقه‌ای بر فقه عامه است، برای همین مراجعه به متنی که به آن تعلیقه زده شده را لازم می‌دانست.
از این مراجعه دو امر مورد نظر است:
اول: فهم کامل از روایت‌هایی که از منابع عصمت و طهارت علیهم السلام صادر شده است. چون همانگونه که گذشت ـ این روایات به منزله تعلیقه بر آراء اهل سنت است و بدون تردید شناخت نظری که مورد تعلیقه قرار گرفته است به فهم مضمون کمک می‌نماید.
دوم: استناد به فقه عامه در مواردی که از ائمه معصوم : ردعی نرسیده باشد. یعنی عدم ردع دلیل امضاست.
ـ ژرف اندیشی و دقت در روایات اهل بیت علیهم السلام برای فهم محتوای سخنانشان وا هداف آن.
ـ کوشش برای تتبع در فقه.
و این کار محققانه فراگیر ایشان بر حوزه علمیه قم و نجف تأثیر بلیغ خود را گذارد بگونه‌ای که اندیشه تألیف معجم رجال حدیث متأثر از این فکر روشن بود.
ـ دقت در احادیثی که مضمون آنها متحد یا شبیه یکدیگر بود برای شناخت وحدت یا تعدد آنها و یافتن وقوع نقل به معنی در آن.
ـ استفاده از روش ویژه خود در علم رجال برای شناخت طبقه راویان حدیث و مرتب نمودن سندها بمنظور یافتن افتادگی‌هایی که احیاناً برای سند ایجاد شده و حل عنوانهای مبهم در آنها.
ـ مراجعه به نسخ خطی معتبر حدیثی گاه برای یافتن متنی صحیح و بدون تحریف و اشتباه هم در سند و هم در متن و گاه برای تأکید بر صحیح بودن سند.
همین طور به نظر حضرت آیها… زنجانی درس استاد سید محمد داماد با ویژگی ومزایایی از دیگر درس‌ها امتیاز داشت که از این قرار بود:
ـ طرح یک مسأله با همه اطراف و جوانب آن بطور بسیار فراگیر و گسترده سپس ارائه نظرات جدید پس از بررسی نظرات و خدشه در آنها و مستحکم کردن نظرات خود با دقت فراوان.
ـ سعی ایشان ۱ در بررسی همه وجوه و اقوال که در مسائل وارد شده بود.
ـ مطرح کردن فروعات مسأله وگفتار مبسوط برای بیرون آوردن حکم آن.
و از مزایای درس ایشان (قدس سره) این بود که روایاتی که برای استدلال بر حکم استفاده می‌شد را از نظر می‌گذراند و از زوایای مختلف آنها را بررسی می‌کرد و با خصوصیات و قیود کاملاً ادراک می‌نمود، از مضمون آنها مبنایی کلی بدست می‌آورد. سپس هنگام بررسی و بدست آوردن هر فرع، دوباره کار فهم مضمون را انجام می‌داد و آن فرع را با ویژگیهایش مطرح می‌نمود. و غالباً به مبناء کلی مورد اختیار خود به جهت اطلاق یا عموم ابتدایی لفظ استناد می‌نمود. بلکه نظر ایشان این بود که هنگام تطبیق هر فرع جداگانه آن را با نصی که حکم از آن استفاده می‌شد مورد بررسی قرار می‌داد (و مقایسه می‌کرد) تا مقدار انطباق آن را بر فرعی که می‌خواست استنباط کند، دریابد.
مسافرتهای معظم له به نجف اشرف
معظم له در میان درسهای خارج مسافرتهایی به نجف اشرف نمود تا از معارف این حوزه ریشه‌دار در بخشهای مختلف علوم دینی بهره ببرد. مسافرت اول در سال ۱۳۷۳ و مسافرت دوم در سال ۱۳۷۴ بود. معظم‌له در درس علمای معروف و اساتید بزرگ یعنی: فقه آیه‌الله العظمی سید عبدالهادی شیرازی قدس سره (۱۳۰۵ـ۱۳۸۲) کتاب الصلاه و فقه آیه‌الله العظمی سید محسن حکیم قدس سره (۱۳۰۶ـ۱۳۹۰) کتاب الحج. و درس اصول آیه‌الله العظمی سید ابوالقاسم خوئی قد سره (۱۳۱۷ـ۱۴۱۳) و در فقه بحث رضاع را شرکت نمود.
تدریس مرحله خارج معظم له
بیش از چهل سال است که ایشان به تدریس درس خارج اشتغال داشته و بسیار از بحثهای ایشان در مجالس درس مختلف ایراد گردیده است.
تدریس درس خارج فقه کتاب الحج، را در زمان حیات استاد محقق خود آیه‌الله، محقق داماد ۱ (۱۳۸۸) آغاز نمود که بیش از ۱۵ سال ادامه یافت و مدار بحث ایشان گاه کتاب عروه‌الوثقی و گاه کتاب شرایع بود. پس از آن بحث خود را در اطراف کتاب عروه‌الوثقی متمرکز نمود.
روش معظم له در تدریس و ویژگی آن
تدریس معظم له ازمزایای تدریس دو استاد دانشمند و برجسته‌اش خالی نبود، همانطور که ویژگیهای منحصر به فردی نیز داشت. مزایای بحث معظم له را می‌توان در امور ذیل خلاصه نمود.
ـ طرح نظرات فقها بویژه نظریات قدما درمسائل اصلی و نقل آنها مستقیماً از کتابهایشان و اکتفا نکردن به نقل کردن متأخرین از آنها.
ـ استناد به اجماع فقهای امامیه بشرط آنکه پیوستگی آن به زمان حضور ائمه علیهم السلام احراز گردد.
ـ مراجعه به تمامی کتب استدلالی فقهای عظام رضوان الله علیهم در مورد مسأله‌ای که اطراف آن بحث در جریان است. بدین سبب که مبادا در مسأله نکته‌ای که یکی ازآنان متوجه شده‌اند فوت گردد.
ـ طرح وجوه ونظریات در مسأله مورد بحث و تحقیق کامل و بدست آوردن نظر صحیح.
ـ بحث جامع از مبانی کلی بهمراه بحث از فروعات.
ـ آوردن نص احادیث بطور کامل و بحث از فقه حدیث و دقت نظر در مفاد آن. و بسنده نکردن به قطعه‌ای که به مسأله مورد نظر مربوط است چرا که احیاناً برخی نکات و اشاره‌ها در بقیه قسمتهای احادیث نهفته است که می‌تواند در فهم حدیث و برخی از خصوصیات و قیود آن کمک نماید.
ـ بررسی تمامی روایات مربوط به بحث، اگر چه در جوامع حدیثی در ابواب دیگری ذکر شده باشد بسا همین کار از جهت زیاد شدن احادیث موجب اطمینان به صدور گردد.
ـ بحث کامل از سند روایات و احوال راویان حدیث. وقتی که نتیجه‌گیری متوقف بر سند حدیث باشد، زیرا از نظر تعداد به اندازه‌ای که موجب علم و اطمینان به صدور گردد نرسیده است.
ـ دقت در احادیث و بخشهای مختلف آن برای بدست آوردن وجوه جمع بین روایات متعارض.
ـ مراجعه مستقیم به مصادر اولیه احادیث مانند کتب اربعه (که خود معظم له آنها را با نسخه‌های خطی بسیار معتبر که نزد مشایخ و علمای مشهور قرائت شده، مقابله نموده‌اند) و بقیه کتب حدیثی قدمای اصحاب (که بسیاری از آنها را نیز بر نسخه‌های خطی معتبر مقابله نموده‌اند).
ـ استناد به اجماع فقیهان اهل سنت معاصر ائمه علیهم‌السلام هنگامی که ردع و انکاری در مسائل مورد احتیاج از سوی ائمه علیهم‌السلام نرسیده باشد، که در این مورد از استاد بزرگش آیه‌الله بروجردی الگو گرفته است. استاد معروف محقق او آیه‌الله داماد نیز همین روش را پیروی نموده‌اند.
ـ طرح مسائل اصول فقه با تفصیل بسیار در ضمن تدریس فقه و انطباق آن بر فروع فقهی.
ـ برای فهم مفردات وارد شده در احادیث احکام با دقت در الفاظ و تفسیر هیأت‌های ترکیبی که عارض بر مواد گردید. کوشش فراوان صورت می‌گیرد.
این کار با مراجعه به کتب مختلف لغت، ادبیات و مطالعه و دیدن موارد استعمال و دقت نظر در اینکه این استعمال‌ها آیا همراه تأویل یا عنایتی صورت گرفته (که این قرینه بر معنای حقیقی نباشد) یا بدون تأویل و ادعا است (که قرینه بر معنای حقیقی باشد)، صورت می‌گیرد.
ـ از فهرست الفاظ و برنامه‌های کامپیوتری برای دستیابی به احادیث و موارد استعمال لغات و ترکیبات در آنها و ارتباط برخی راویان سند با برخی دیگر و… کمک گرفته می‌شود.
ـ مراجعه به کتب تفسیر و فقه قرآن شیعه و سنی و بدست آوردن تمامی سخنان گفته شده در آیات الاحکام.
ـ به مصادر متفرقه مربوط به بحث فقهی مثل کتب تاریخ و انساب بیوگرافی‌ها و جغرافیا و… مراجعه می‌شود.
ـ در تشخیص موضوعات احکام از افراد بااطلاع و متخصص بهره گرفته می‌شود.
طبیعی است بحثی این چنین که تمامی این کوششها و مزایا را در بر دارد عمق وسعت وشمولی خواهد یافت که آن را در سطحی ویژه ومتمایز قرار می‌دهد.
اثرات و تحقیقات انجام شده فقهی و اصولی معظم له
ـ تحریرالجواهر (کتاب الحج)
ـ تجرید فتاوی الجواهر (کتاب الحج)
ـ شرح علی حج العروه الوثقی (بخش اقسام حج)
ـ تعلیقه‌هایی بر جامع احادیث شیعه بویژه کتاب الحج آن. معظم له بر بیشتر احادیث آن تعلیقه‌ها متنی و سندی پربهایی زده‌اند و در موارد مورد احتیاج بسا بسیار مبسوط است.
ـمناسک حج (فارسی و عربی) و خلاصه‌ای با نام مناسک زائر (فارسی)
ـ دراسات فی فقه الحج
ـ گزیده‌هایی از کتب فقهی و حدیثی و غیر آن بویژه در مواردی که به کتاب حج مربوط است
ـ توضیح المسائل فارسی
ـ دراسات فی فقه الاجاره
ـ دراست فی فقه الخمس که بخشی از تقریرات درسهای روزانه استاد در ۶ مجله انتشار یافته است
ـ دراسات فی فقه النکاح که هجده قسمت از تقریرات بحث آن انتشار یافته است.
ـ تقریرات و پژوهش‌هایی بر اساس بحثهای اساتید ایشان آیات عظام حجت وداماد (قدس سره)
ـ بحوث فی التعادل و التراجیح
ـ بحوث فی قاعدتی الفراغ و التجاوز
اثرات معظم له در حدیث، رجال و درایه
ـ تعلیقه‌های متنی و سندی بر بیشتر کتب حدیث بویژه کتب اربعه
ـ دو تعلیقه بر رجال شیخ: بزرگ (تا میانه باب ما روی عن النبی(ص) فی الصحابه) در یک جلد و کوچک (تا آخر کتاب) در یک جلد.
ـ تعلیقه‌هایی بر کتب رجال از جمله رجال نجاشی، این کتاب با تحقیق زیبای آن به چاپ رسیده است.
ـ بررسی‌هایی در درایه و قاعده‌های کلی علم رجال
ـ فهرست‌های رجالی (که سند بیشتر کتب حدیثی ـ به غیر از کتب اربعه را در بر دارد) در جلدهای بسیار که دو روش در آن اتخاذ گردیده است: ترتیب اسانید و اعلام اسانید (با مشخص نمودن نام راوی و مروی عنه).
ـ سندهای اصحاب اجماع همراه با مشخص نمودن راوی و مروی عنه (در پنج جلد).
معظم له این گوهرگران قیمت را به همراه فهرست‌های رجالی در تحقیقات رجالی شگفت خویش که در خلال بحثهای فقهی احتیاج بکار می‌گیرند.
نیز در مستحکم کردن مبانی رجالی خویش و در تعلیقه‌ها بر سند احادیث و یافتن سقطهای پیش آمده درآن و برطرف کردن ابهام از عناوین ویژه‌اش از آن کمک می‌گیرند.
